اِبْنِ بِطْريق، ابوزكريا يحيی (يا يوحنا) بن بطريق، مترجم مشهور سدۀ ۳ ق/ ۹ م. پدرش بطريق در روزگار منصور خليفۀ عباسی می‌زيست و به دستور او كتابهای بسياری را به عربی ترجمه كرد (ابن ابی اصيبعه، ۲/ ۱۷۴). ابن بطريق از موالی مأمون (ابن جلجل، ۶۷) و از نزديكان حسن بن سهل و در شمار كسانی بود كه مأمون به روم فرستاد تا از كتابخانه‌ها و آثار علمی آنجا چيزهايی برگزيده با خود بياورند (ابن نديم، ۳۰۴). ابن جلجل (همانجا) به نقل از ابن بطريق شرح می‌دهد كه چگونه وی در يونان برای يافتن كتاب به كوشش پرداخت. او مخصوصاً داستان جست و جوی نسخۀ كتاب سرالاسرار يا السياسة فی تدبير الرياسة و به دست آوردن آن را نزد راهبی در يك معبد به تفصيل بيان می‌كند. ابن بطريق در ترجمه درستكار بود و معانی را نيكو بيان می‌كرد، اما تلفظ عربی او صحيح نبود (همانجا). ابن ابی اصيبعه (همانجا) می‌نويسد كه ابن بطريق زبان رومی آن زمان را كه با حروف به هم پيوسته نوشته می‌شد می‌دانست، اما به زبانهای عربی و يونانی تسلط نداشت، به همين سبب معلوم نيست اينكه گفته‌اند او بسياری از كتب پيشينيان را ترجمه كرد (ابن جلجل، همانجا)، آيا مستقيماً از يونانی به ترجمه پرداخت يا برگردان رومی آن آثار را مبنا قرار داد (قس: سارتن، ۱/ ۶۴۷). شيخ بهايی از قول صفدی در كشكول (ص ۲۰۸) يادآوری كرده كه روش ابن بطريق در ترجمه تحت اللفظ و كلمه به كلمه بوده است.
ابن بطريق ظاهراً غير از ترجمه، تأليفاتی هم داشته است. ابن نديم (ص ۳۷۹) دو كتاب به نامهای السمومات و اجناس الحشرات به او نسبت داده است. كتابها و مقالاتی كه ابن‌بطريق ترجمه كرده و نامهای آنها به ما رسيده عبارت است: از كتاب طيماؤس افلاطون؛ السياسة فی تدبير الرياسة؛ السماء و العالم؛ الحيوان كه اين هر سه از ارسطو است؛ البرسام اسكندروس (ابن نديم، ۳۰۶-۳۰۷، ۳۱۱، ۳۱۲، ۳۵۲)؛ البئور بقراط (GAS, III/ 39)؛ مقالۀ ترياق جالينوس (ابن‌نديم، ۳۴۹). نيز ترجمه‌ای از اثر نجمومی بطلميوس به نام الروابيع (اوليری، ۲۴۷) و ترجمۀ كتابهايی چون الجبال و احداث جوّ را به او نسبت داده‌اند (سارتن، ۱/ ۶۴۷). از اين ميان آثار ذيل موجود است:
۱. السياسة فی تدبير الرياسة، يا سرالاسرار لتأسيس السياسة و ترتيب احوال الرياسة، يا مقالات العشر، اين رساله به كوشش عبدالرحمن بدوی در كتاب الاصول اليونانية للنظريات السياسية فی الاسلام به سال ۱۹۵۴ م در قاهره چاپ شده است (منجد، ۱/ ۴۱) و نسخه‌های خطی آن در كتابخانه‌های برلين ( آلوارت، V/ 105-107). مونيخ (اومر، 285)، ملی پاريس (دوسلان، 424-423 )؛ ملی تونس، منچستر، وين و واتيكان نگهداری می‌شود (جامعه، ۱۸(۱)/ ۶۳). اين كتاب در ده مقاله تأليف شده است و مقالات آن به ترتيب: فی اصناف الملوك، فی حال الملك وهيئته، فی صورة العدل للرعية، فی وزرائه، فی كتاب سجلاته، فی سفرائه و رسله، فی الناظرين علی رعينه و المتصرفين، فی سياسة قواده، فی سياسة الحروب، و فی علوم خاصية من‌علم‌الطلسمات و اسرارالنجوم (اومر، 286-285؛ دوسلان، همانجا). جورج سارتون می‌نويسد:
«هر چند اصل اين اثر مبتنی بر مآخذ يونانی است، ولی خود آن يونانی نيست، بلكه عربی يا سريانی است. يعنی متنی كه به عنوان ترجمه از زبان يونانی ارائه شده، بيشتر احتمال دارد كه يك اثر تأليف شده، يا تحريری از يك تأليف قديم‌تر» باشد (۱/ ۶۴۸).
۲. البثور لابقراط، يا كتاب البثور فی قضايا البقراطية الدالة علی الموت، يا علامات القضايا كه نسخه‌های متعددی از آن در كتابخانه‌های ايران و جهان موجود است (GAS, III/ 39-40). نام اين اثر در نسخه‌های مختلف، به صورتهای متفاوت ياد شده و محتمل است كتاب علامات الموت كه به نامهای ديگری نيز خوانده شده و در كتابخانه‌ها موجود است (شورا، 19/ 243؛ GAS, III/ 39-40). همان كتاب البئور باشد. البئور رسالۀ بسيار مختصری است در علايم مرگ كه در آن به ۲۵ علامت اشاره شده و گفته‌اند كه آن را در گور بقراط يافته‌اند (كوپريلی، ۲/ ۳۱۲).
۳. السموم، كه نسخه‌ای از آن در اياصوفيا موجود است (GAS, III/ 225).
مآخذ
ابن ابی اصيبعه، احمد بن قاسم، عيون الانباء، بيروت، ۱۳۷۷ ق/ ۱۹۵۷ م؛ ابن جلجل، سليمان بن حسان، طبقات الاطباء و الحكماء، به كوشش فؤاد سيد، قاهره، ۱۹۵۵ م؛ ابن نديم، الفهرست؛ اوليری، دليسی، انتقال علوم يونانی به عالم اسلامی، ترجمۀ احمد آرام، تهران، ۱۳۴۲ ش؛ جامعه، خطی؛ سارتن، جورج، مقدمه بر تاريخ علم، ترجمۀ غلامحسين صدری افشار، تهران، ۱۳۵۳ ش؛ شورا، خطی؛ شيخ بهائی، محمد بن حسین، كشكول، تهران، ۱۳۲۱ ق؛ كوپريلی، خطی؛ منجد، صلاح‌الدين، معجم المخطوطات المطبوعة، بيروت، ۱۹۷۸ م؛ نيز:
Ahlwardt; Aumer, Joseph, Die arabischen Handschriften der K. Hof-und Staatsbibliothek in Muenchen, Muenchen, ۱۸۶۶; De Slane, Baron, Catalogue des manucrits arabes, paris, ۱۸۸۳-۱۸۹۵; GAS.
عباس سالاری