ابن بصال

اِبْنِ بَصّال‌، ابوعبدالله ‌محمد بن ‌ابراهيم ‌اندلسی ‌طليطلی ‌(د 499 ق‌/ 1106 م‌)، گياه‌شناس‌ مسلمان‌ و دانشمند آگاه‌ به‌ دانش‌ كشاورزی‌. او را ابن‌فصال‌ نيز گفته‌اند. كحاله‌ (ص ‌191) در گزارشی‌ از اوضاع‌ كشاورزی‌ و گياه‌شناسی‌ در تاريخ‌ اسلام‌، از دو شخص‌ متفاوت‌ با عنوان‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ بن‌ فصال‌ و ابراهيم‌ بن‌ محمد بن‌ بصال‌ نام‌ برده‌ كه‌ ظاهراً هر دو يكی‌ هستند (دربارۀ وجه‌ تسميۀ ابن‌ بصال‌ و تغيير بصال‌ به‌ فصال‌، نک‍ : EI2, II/ 901). گر چه‌ از منابع‌ تاريخی‌ به‌ طور مستقيم‌ اطلاعات‌ چندانی‌ دربارۀ زندگی‌ ابن‌ بصال‌ نمی‌توان‌ به‌ دست‌ آورد، اما با تكيه‌ بر شواهد تاريخی‌ عصر، می‌توان‌ تصويری‌ از زندگی‌ او ترسيم‌ كرد. ابن‌ بصال‌ ظاهراً در طليطله‌ به‌ دنيا آمد و مدتی‌ در مصر و ايتاليا به‌ سفر پرداخت‌ (خياط، 219). ره‌آورد اين‌ سفرها دانش‌ و تجربۀ فراوان‌ در امر كشاورزی‌ و پرورش‌ گياهان‌ بود و گويا بسياری‌ از بذرهای‌ گياهان‌ و كاشتنيهای‌ مختلفی‌ كه‌ اهميت‌ زراعی‌ و طبی‌ آنها را تجربه‌ كرده‌ بود با خود به‌ همراه‌ آورد (همانجا). پس‌ از بازگشت‌ به‌ طليطله‌ به‌ خدمت‌ ابوالحسن‌ يحيی‌ المأمون‌ امير بنی‌ ذوالنون‌ درآمد و به‌ سرپرستی‌ باغهای‌ وسيع‌ او منصوب‌ شد (همو، 218؛ قس‌: عنان‌، دول‌ الطوائف‌، 420). هنگامی‌ كه‌ آلفونس‌ ششم‌ پادشاه‌ كاستيل‌، با استفاده‌ از تشتت‌ و اختلافات‌ داخلی‌ اعراب‌ اسپانيا، طليطله‌ را از چنگ‌ خاندان‌ بنی‌ذوالنون‌ بيرون‌ می‌آورد (ابن‌اثير، 10/ 142-143؛ قس‌: ابن‌خلدون‌، 4(2)/ 347- 348)، ابن‌بصال‌ به‌ اشبيليه‌ رفت‌ و به‌ خدمت‌ معتمد، پادشاه‌ خاندان‌ بنی‌ عباد درآمد كه‌ وسعت‌ باغهايشان‌ در اندلس‌ مقام‌ دوم‌ را داشت‌ (عنان‌، همانجا). وی ‌سرانجام در قرطبه درگذشت (EI2, II/ 901). 
توجه‌ خاص‌ اندلسيان‌ در دوران‌ ملوك‌ الطوايف‌ (سدۀ 5 ق‌/ 12 م‌) به‌ ايجاد باغهای‌ فراوان‌ و وسيع‌، موجب‌ ظهور گروه‌ قابل‌ توجهی‌ از دانشمندان‌ فن‌ باغداری‌ و علم‌ گياه‌شناسی‌ و تدوين‌ كتابهای‌ متعددی‌ به‌ دست‌ آنان‌ شد. ابن‌بصال‌ نيز در ميان‌ همين‌ گروه‌ ظهور كرد (نک‍ : عنان‌، نهاية الاندلس‌، 446؛ همو، دول‌ الطوائف‌، 419-420؛ قس‌: مقری‌، 4/ 150) و توانست‌ شاگردان‌ برجسته‌ای‌ همچون‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ مالك‌ طغنری‌ تربيت‌ كند (عنان‌، دول‌ الطوائف‌، 420). 

آثار

ابن‌ بصال‌ اثر مهم‌ خود كتاب‌ الفلاحة يا ديوان‌ الفلاحة را برای‌ ابوالحسن‌ يحيی‌ المأمون‌ نوشت‌. ابن‌عوام‌ (ه‍ م‌) چنانكه‌ خود گفته‌ از كتاب‌ ابن‌ بصال‌ در تأليف‌ كتاب‌ الفلاحة استفاده‌ كرده‌ و يادآور شده‌ كه‌ ابن‌ بصال‌ بر مبنای‌ تجارب‌ شخصی‌ خويش‌ آن‌ را نوشته‌ است‌ (پالنسيا، 476). ابن‌ غالب‌ در كتاب‌ فرحة النفس‌ خود اشاره‌ كرده‌ كه‌ صحت‌ مشهودات‌ و برتری‌ روشهای‌ ابن‌ بصال‌ از طريق‌ تجربه‌ به‌ اثبات‌ رسيده‌ است‌ (مقری‌، 4/ 150). اين‌ كتاب‌ توسط خود ابن‌ بصال‌ به‌ صورت‌ رساله‌ای‌ در 16 باب‌ خلاصه‌ و القصد و البيان‌ نامگذاری‌ گرديد. خلاصه‌ای‌ از فصل‌بندی‌ و رئوس‌ مطالب‌ اين‌ كتاب‌ را، همراه‌ با گزارشی‌ از وضع‌ كشاورزی‌ در اندلس‌ به‌ طور كلی‌ و نقش‌ و تأثير ابن‌بصال‌ در پيشبرد و توسعۀ آن‌، در مقالۀ خياط (214-227) می‌توان‌ ديد. ترجمه‌ای‌ كاستيلی‌ از كتاب‌ ابن‌بصال‌ (مربوط به‌ قرون‌ وسطی‌) به‌ ويرايش‌ خ‌.م‌. ميلاس‌ واليكروزا در مجلۀ الاندلس‌، در 1948 م‌، شم‍ 13، جزء 2، ص‌ 347-430 (فولتون‌ و لينگز، 513) و بار ديگر با ترجمه‌ و مقدمه‌ و ويرايش‌ همو و محمد عزيمان‌ در تتوان‌، 1955 م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (واتسون‌، 347). واليكروزا نسخه‌های‌ خطی‌ جديدی‌ از آثار ابن‌ بصال‌ را در 1954 م‌ در تمودا جلد 2، ص‌ 339-344 معرفی‌ كرده‌ است‌ (عواد، 1/ 132). 

مآخذ

ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌خلدون‌، تاريخ‌، بيروت‌، 1958 م‌؛ پالنسيا، آنخل‌ گونزالس‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسی‌، ترجمۀ حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955 م‌؛ خياط، جعفر، «ابن‌ البصال‌ رائد الفن‌ الزراعی‌ الحديث‌ فی‌ الاندلس‌»، مجلة المجمع‌ العلمی‌ العراقی‌، شم‍ 15، 1387 ق‌/ 1967 م‌؛ عنان‌، محمد عبدالله‌، دول‌ الطوائف‌، قاهره‌، 1380 ق‌/ 1960 م‌؛ همو، نهاية الاندلس‌، قاهره‌، 1386 ق‌/ 1966 م‌؛ عواد، كوركيس‌، فهارس‌ المخطوطات‌ العربية فی‌ العالم‌، معهد المخطوطات‌ العربية؛ كحاله‌، عمررضا، العلوم‌ العملية فی‌ العصور الاسلامية، دمشق‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ مقری‌ تلمسانی‌، احمد بن محمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ الشيخ‌ محمد البقاعی‌، بيروت‌، 1406 ق‌/ 1986 م‌؛ واتسون‌، آندريو، الابداع‌ الزراعی‌، ترجمۀ احمد الاشقر، به‌ كوشش‌ محمد نذير سنگری‌، حلب‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ نيز: 

Fulton, Alexander, S., and Lings, Martin, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959.
ابوالحسن‌ ديانت‌