ابن بشکوال

اِبْنِ بَشْكُوال‌، ابوالقاسم‌ خلف‌ بن‌ عبدالملك‌ بن‌ مسعود بن‌ موسی‌ ابن‌ بشكوال ابن‌ يوسف‌ بن‌ داحَةَ بن‌ داكة بن‌ نصر بن‌ عبدالكريم‌ بن‌ واقد خزرجی‌ انصاری‌ معروف‌ به‌ ابن‌ بشكوال‌ (494- 578 ق‌/ 1101- 1183 م‌)، حافظ، محدث‌ و مورخ‌ قرطبی‌ اندلسی‌. بعضی‌ از منابع‌ نام‌ نياكان‌ دور ابن‌بشكوال‌ را به‌ اختلاف‌ نوشته‌اند، اما خود او (2/ 366) در شرح‌ حال‌ پدرش‌ اسامی‌ نياكان‌ خويش‌ را به‌ صورتی‌ كه‌ ياد شد، به‌ دست‌ داده‌ است‌. 
وی‌ در خاندانی‌ منسوب‌ به‌ سوريون‌ (دهكده‌ای‌ ناشناخته‌ در مشرق‌ اندلس‌ از دشت‌ بلنسيه)، در قرطبه‌ زاده‌ شد. نخست‌ در زادگاه‌ خود نزد پدرش‌ و ابومحمد بن‌ عتاب‌ و ابوالوليد بن‌ رشد به‌ كسب‌ دانش‌ و استماع‌ حديث‌ پرداخت‌ و سپس‌ به‌ اشبيليه‌ رفت‌ و در آنجا از ابومحمد بن‌ يربوع‌، ابوبكر بن‌ عربی‌ و ابوالحسن‌ شريح‌ بن‌ محمد حديث‌ شنيد و دانشمندانی‌ چون‌ ابوعمران‌ بن‌ ابی‌ تليد، ابوجعفر بن‌ بَشْتَغَيْر، ابوالقاسم‌ بن‌ منظور، ابوالقاسم‌ بن‌ ابی‌ ليلی‌ و ابوالحسن‌ بن‌ واجب‌، ابوعلی‌ بن‌ سكرۀ صدفی‌ و جمعی‌ ديگر به‌ وی‌ برای‌ نقل‌ حديث‌ اجازه‌ دادند. ابن‌ بشكوال‌ اجازه‌ نامۀ ابوعلی‌ صدفی‌ را مهم‌ترين‌ اجازه‌نامه‌های‌ خود دانسته‌ است‌. از اهل‌ مشرق نيز ابوطاهر سلفی‌، ابوالمظفر شيبانی‌ و ابوعلی‌ بن‌ العرجاء به‌ وی‌ اجازه‌ داده‌اند. همچنين‌ او از عالمان‌ بسياری‌ حديث‌ شنيده‌ و از آنان‌ روايت‌ كرده‌ است‌. وی‌ عنايت‌ زيادی‌ به‌ حديث‌ و حفظ آن‌ داشته‌ است‌ و با فراگيری‌ و مطالعۀ حدود 400 كتاب‌ اطلاعات‌ بسياری‌ كسب‌ كرد و سرآمد محدثان‌ قرطبه‌ شد. او همچنين‌ در تاريخ‌ قديم‌ و جديد اندلس‌ تبحر داشت‌ (ابن‌ ابار، التكملة، 1/ 305-306؛ همو، المعجم‌، 83). 
ابن‌ بشكوال‌ نخستين‌ بار در اشبيليه‌ به‌ خدمت‌ ديوان‌ قضا درآمد و در آنجا به‌ نيابت‌ از استادش‌ ابوبكر بن‌ عربی‌، قاضی‌ القضاة آن‌ شهر، به‌ كار پرداخت‌، و سپس‌ به‌ عنوان‌ «عدل‌» در قرطبه‌ به‌ خدمت‌ مشغول‌ شد، اما به‌ زودی‌ حرفۀ ديوانی‌ و قضاوت‌ را رها كرد و بار ديگر به‌ فراگيری‌ علوم‌ و به‌ ويژه‌ استماع‌ حديث‌ و تدوين‌ و تحقيق‌ روی‌ آورد و شاگردان‌ بسياری‌ تربيت‌ كرد. طالبان‌ علم‌ از اطراف‌ و اكناف‌ برای‌ استماع‌ حديث‌ به‌ نزد وی‌ شتافتند، از آن‌ جمله‌اند: ابوبكر بن‌ خير، ابوالقاسم‌ قنطری‌، ابوالحسن‌ بن‌ فيد، ابوبكر بن‌ سمجون‌، ابوالحسن‌ بن‌ ضحاك‌، ابوالقاسم‌ احمد بن‌ محمد بن‌ احمد بن‌ رشد، احمد بن‌ عبدالمجيد مالقی‌ و عده‌ای‌ ديگر. برخی‌ از اينان‌ پيش‌ از ابن‌ بشكوال‌ درگذشتند (همو، التكملة، 1/ 307؛ ذهبی‌، سير، 22/ 140). كسانی‌ مانند ابوالقاسم‌ سبط سلفی‌ و ابوالفضل‌ همدانی‌ از وی‌ اجازه‌ داشتند (همو، تذكرة، 4/ 1340). 
ابن‌ بشكوال‌ شعر نيز می‌سروده‌ است‌ و ابن‌ سعيد (1/ 58- 59) ابياتی‌ از اشعار او را در مدح‌ ابو وهب‌ عبدالرحمن‌ عباسی‌ زاهد (د 344 ق‌/ 955 م‌) آورده‌ است‌. وی‌ به‌ تصريح‌ ذهبی‌ از اندلس‌ خارج‌ نشده‌ است‌ ( سير، 22/ 141). ابن‌ بشكوال‌ در زادگاه‌ خويش‌ وفات‌ يافت‌ و در مقبرۀ ابن‌ عباس‌ نزديك‌ قبر امام‌ يحيی‌ بن‌ يحيی‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ ابار، التكملة، 1/ 307). 

آثار

ابن‌ بشكوال‌ آثار و تأليفات‌ بسياری‌ داشته‌ كه‌ به‌ تصريح‌ ابن‌ ابار (همان‌، 1/ 307) به‌ 50 اثر می‌رسيده‌ است‌. اسامی‌ برخی‌ از آثار كه‌ به‌ نام‌ وی‌ در كتابهای‌ تاريخی‌ و رجالی‌ آمده‌ است‌، به‌ اين‌ شرح‌ است‌: 1. المحاسن‌ و الفضائل‌ فی‌ معرفة العلماء الافاضل‌، در رجال‌، 21 جزء (همانجا)؛ 2. طرق‌ حديث‌ المغفر، 3 جزء؛ 3. القربة الی‌ الله‌ بالصلاة علی‌ نبيه‌ (ص‌)؛4. ذكر من‌ روی‌ الموطأ عن‌ مالك‌، 3 جزء؛ 5. اخبار الاعمش‌؛ 6. ترجمۀ المحاسبی‌؛ 7. ترجمة اسماعيل‌ القاضی‌؛ 8. اخبار ابن‌ وهب‌؛ 9. اخبار ابن‌ المطرف‌ القنازعی‌؛ 10. اخبار ابن‌ المبارك‌، 2 جزء؛ 11. اخبار ابن‌ عيينه‌؛ 12. المسلسلات‌؛ 13. طرق‌ حديث‌ من‌ كذب‌ علی‌؛ 14. ترجمۀ النسائی‌؛ 15. قضاة قرطبة، 3 جزء (ذهبی‌، سير، 22/ 141)؛ 16. تاريخ‌ صغير فی‌ احوال‌ الاندلس‌ و ما اقصر فيه‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/ 240). مقری‌ تلمسانی‌ در نفح‌ الطيب‌ از اين‌ كتاب‌ استفاده‌ كرده‌ و آن‌ را تاريخ‌ اصحاب‌ الاندلس‌ ناميده‌ است‌ (3/ 181)؛ 17. زهاد الاندلس‌ و ائمتها، ابن‌‌سعيد از اين‌ كتاب‌ استفاده‌ كرده‌ است‌ (1/ 166)؛ 18. التنبيه‌ و التعيين‌ لمن‌ دخل‌ الاندلس‌ من‌ التابعين‌، مقری‌ از اين‌ كتاب‌ نيز استفاده‌ كرده‌ است‌ (3/ 60، 64)؛ 19. معجم‌ در ذكر مشايخ‌ خود، ابن‌‌ابار تصريح‌ دارد كه‌ خود ضمن‌ نسخه‌برداری‌ اين‌ كتاب‌ آنچه‌ را كه‌ ابن‌ بشكوال‌ از اسامی‌ شيوخ‌ خود در كتاب‌ الصلة نياورده‌ در ذيل‌ معجم‌ خود ثبت‌ كرده‌ است‌ ( التكملة، 1/ 305). 
مهم‌ترين‌ و با ارزش‌ترين‌ كتابی‌ كه‌ تاكنون‌ از ابن‌ بشكوال‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌، كتاب‌ مشهور وی‌ الصلة است‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ را در 534 ق‌ به‌ پايان‌ برده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/ 240). اين‌ كتاب‌ پيوستی‌ است‌ بر تاريخ‌ علماء الاندلس‌ نوشتۀ ابوالوليد عبدالله‌ بن‌ الفرضی‌ (د 403 ق‌/ 1012 م‌). اين‌ كتاب‌ را ابن‌ بشكوال‌ به‌ تشويق‌ استاد خود ابوالعباس‌ بن‌ عريف‌ زاهد نوشته‌ و در آن‌ شرح‌ احوال‌ بسياری‌ از پيشوايان‌ و محدثان‌ و فقيهان‌ اندلس‌ را آورده‌ است‌. ابن‌ ابار كه‌ كتاب‌ الصلة را با نوشتن‌ التكملة تكميل‌ نموده‌، تصريح‌ كرده‌ است‌ كه‌ كتاب‌ الصلة در فن‌ خود پرارزش‌ است‌ و اشتباهات‌ اندكی‌ دارد و وی‌ در كتاب‌ التكملة به‌ آنها اشاره‌ كرده‌ و استدراكاتی‌ بر آن‌ افزوده‌ و آن‌ را تكميل‌ كرده‌ است‌ (همان‌، 1/ 306). كتاب‌ الصلة نخستين‌ بار در مادريد به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا با مقدمه‌ای‌ در ضمن‌ مجموعه‌ای‌ 8 جلدی‌ به‌ نام‌ مكتبة الاندلسية در 2 جلد و در 1883 تا 1892 م‌ منتشر شده‌ است‌. چاپهای‌ متعددی‌ از اين‌ كتاب‌ كه‌ در بيروت‌ و قاهره‌ منتشر شده‌، در دست‌ است‌ (وانديك‌، 104، 256؛ مشار، 731). يكی‌ ديگر از آثار وی‌ غوامض‌ الاسماء المبهمة الواقعة فی‌ متون‌ الاحاديث‌ المسندة است‌، كه‌ آن‌ را به‌ شيوۀ خطيب‌ بغدادی‌ تأليف‌ كرده‌ و راويان‌ مجهول‌ در احاديث‌ را مشخص‌ نموده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ دارای‌ 13 جزء است‌ و اولين‌ بار به‌ كوشش‌ عزالدين‌ علی‌ السيد و محمد كمال‌الدين‌ عزالدين‌ در 2 مجلد در بيروت‌ 1407 ق‌/ 1987 م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. مجلد اول‌ آن‌ 7 جزء و مجلد دوم‌ 6 جزء است‌. ابن‌ ابار نوشته‌ است‌ كه‌ ابوالخطاب‌ بن‌ واجب‌ اين‌ كتاب‌ را تلخيص‌ كرده‌ است‌ ( التكملة، همانجا). بقيۀ آثار وی‌ اينهاست‌: الفوائد المنتخبة و الحكايات‌ المستغربة در 20 جزء (همانجا) كه‌ خود مختصری‌ است‌ از كتاب‌ المنتخب‌ من‌ تاريخ‌ الرؤساء و الفقهاء و القضاة بطليطلة، نوشتۀ ابوجعفر بن‌ مظاهر (پالنسيا، 274-275)؛ المستغيثين‌ بالله‌ عز وجل‌ عندالملمات‌ و الحاجات‌ و المتضرعين‌ اليه‌ سبحانه‌ بالرغبات‌ و الدعوات‌ و مايسرالله‌ لهم‌ من‌ الاجابات‌ و الكرامات‌، نسخه‌ای‌ خطی‌ از اين‌ كتاب‌ در دارالكتب‌ الظاهرية، قسم‌ الادب‌، شم‍ 3771 مجاميع‌ 34 موجود است‌ (ظاهريه‌، 2/ 225-226). حاجی‌ خليفه‌ آن‌ را المستعين‌ بالله‌... نيز ضبط كرده‌ است‌ (2/ 1674). 

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينی‌، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1955 م‌؛ همو، المعجم‌، مادريد، 1885 م‌؛ ابن‌بشكوال‌، خلف‌ بن عبدالملک، الصلة، قاهره‌، 1966 م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌سعيد، علی‌ بن موسی، المغرب‌ فی‌ حلی‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ شوقی‌ ضيف‌، قاهره‌، 1952 م‌؛ پالنسيا، آنخل‌ گونزالس‌، تاريخ‌ الفكر الاندلس‌، ترجمۀ حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1955 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، به‌ كوشش‌ عبدالرحمن‌ معلمی‌، بيروت‌، 1956 م‌؛ همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيی‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛ ظاهريه‌، خطی‌؛ مشار، چاپی‌ عربی‌؛ مقری‌، احمد بن محمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388 ق‌/ 1968 م‌؛ ون‌ دايك‌، ادوارد، اكتفاء القنوع‌، قاهره‌، 1896 م‌. 

علی‌ رفيعی