ابن برهان، ابوالفتح

اِبْنِ بَرْهان‌، ابوالفتح‌، احمد بن‌ علی‌ بن‌ محمد بن‌ بَرْهان‌ (479- 518 ق‌/ 1086-1124 م‌)، اصولی‌ و فقيه‌ شافعی‌ از مردم‌ بغداد (سبكی‌، 6/ 30). چون‌ پدر او حمامی‌ بود به‌ «ابن‌ الحمامی‌» نيز شهرت‌ داشت‌ (ابن‌ جوزی‌، 9/ 250). وی‌ نخست‌ حنبلی‌ بود و در نوجوانی‌ نزد يكی‌ از علمای‌ حنبلی‌ به‌ نام‌ ابوالوفاء بن‌ عُقيل‌ فقه‌ آموخت‌ (ابن‌ اثير، 10/ 625؛ ابن‌ نجار، 62). به‌ نظر مي‌رسد كه‌ طعن‌ و انتقاد شديد حنابله‌ نسبت‌ به‌ او (ابن‌جوزی‌، 9/ 251) به‌ سبب‌ نوآوری‌ مذهبی‌ وی‌ بوده‌ است‌ و شايد به‌ جهت‌ همين‌ روحيه‌ بوده‌ كه‌ بعدها اظهار داشت‌: فرد عامی‌ لازم‌ نيست‌ از مذهب‌ معينی‌ تبعيت‌ كند (اسنوی‌، 1/ 208؛ ابن‌ قاضی‌، 1/ 309). ابن‌ برهان‌ پس‌ از مواجه‌ شدن‌ با طعن‌ و انتقاد حنابله‌، به‌ مذهب‌ شافعی‌ روی‌ آورد و نزد ابوبكر شاشی‌ و ابوحامد غزالی‌ (ابن‌ جوزی‌، 9/ 251) و كيا ابوالحسن‌ هراسی‌ (ابن‌ خلكان‌، 1/ 99) فقه‌ آموخت‌. وی‌ در فقه‌ و اصول‌ به‌ چنان‌ شهرتی‌ رسيده‌ بود كه‌ مدرس‌ دانشگاه‌ نظاميۀ بغداد گرديد، اما به‌ دليلی‌ كه‌ برای‌ ما روشن‌ نيست‌ پس‌ از يك‌ ماه‌ از آن‌ مقام‌ بركنار شد (ابن‌ جوزی‌، 9/ 251). سپس‌ بار ديگر به‌ همان‌ مقام‌ عودت‌ داده‌ شد و روز بعد معزول‌ گرديد (صفدی‌، 7/ 208). با اينكه‌ عمر او كوتاه‌ بود، در فقه‌ و خلاقيات‌ و متفقات‌ (= مسائل‌ فقهی‌ مورد اختلاف‌ با مورد اتفاق‌ مسلمين‌) و به‌ ويژه‌ در اصول‌ فقه‌ متبحر بود (ابن‌ خلكان‌، 1/ 99). همين‌ شهرت‌ علمی‌ او بود كه‌ طلاب‌ علوم‌ دينی‌ از هر سو به‌ او روی‌ می‌آوردند، به‌ نحوی‌ كه‌ تمام‌ روز و پاره‌ای‌ از شب‌ را به‌ درس‌ و بحث‌ اختصاص‌ داده‌ بود (صفدی‌، 7/ 208). از جمله‌ شاگردان‌ او در اصول‌ فقه‌، هبةالله‌ بن‌ حسن‌ بن‌ هبة الله‌ فقيه‌ شافعی‌ برادر ابن‌ عساكر (ابن‌نجار، 244-245)، ابونزار حسن‌ بن‌ صافی‌ ابن‌ عبدالله‌ ملقب‌ به‌ «ملك‌ النحاة»، ابن‌ ابی‌ السری‌، عبدالله‌ بن‌ محمد (سبكی‌، 7/ 63، 132) و در مسائل‌ اختلافی‌ فقه‌، ابومحمد عبدالله‌ بن‌ علی‌ بن‌ سعيد القصری‌ الفقيه‌ (همو، 7/ 125) بودند. 
ابن‌ برهان‌ حديث‌ را شخصاً از ابوطاهر احمد بن‌ حسن‌ كرخی‌، ابوالخطاب‌ نصر بن‌ احمد بن‌ بَطِر، ابوعبدالله‌ حسين‌ بن‌ احمد بن‌ محمد ابن‌ طلحة النعال‌ (ابن‌نجار، 62)، علی‌ بن‌ حسين‌ بزاز و گروهی‌ ديگر فراگرفت‌، اما خود به‌ ندرت‌ حديث‌ می‌گفت‌ (صفدی‌، 7/ 208). او سرانجام‌ در چهارشنبه‌ 17 جمادی‌الاول‌ (ابن‌ جوزی‌، 9/ 251)، يا به‌ گفتۀ ابن‌ نجار (ص‌ 62) در 18 جمادی‌ الاول‌ 518 ق‌/ 3 ژوئيۀ 1124 م‌ در بغداد درگذشت‌ و در باب‌ ابرز آن‌ شهر به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. ابن‌ خلكان‌ سال‌ درگذشت‌ وی‌ را 520 ق‌ ياد كرده‌ است‌ (1/ 99). 
تأليف‌ كتابهای‌ اصولی‌ الوجيز (همانجا) و الاوسط (سبكی‌، 6/ 31)، يا به‌ قول‌ اسنوی‌ الوسيط (1/ 208) و البسيط (همانجا) و الوصول‌ الی‌ الاصول‌ كه‌ سيوطی‌ در كتاب‌ خود المزهر از آن‌ نقل‌ قول‌ كرده‌ است‌ (1/ 20، 61، 298، 299، 364)، به‌ ابن‌ برهان‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌. حاجی‌ خليفه‌ از البسيط ذكری‌ نكرده‌ و ضبط دو كتاب‌ الاوسط و الوجيز را نيز به‌ صورت‌ الاوسط فی‌ اصول‌ الفقه‌ و الوجيز فی‌ الاصول‌ آورده‌ است‌ (1/ 201، 2/ 2001). هيچ‌ كدام‌ از كتابهای‌ ياد شده‌ فعلاً در دست‌ نيست‌. 

مآخذ

ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمن بن علی‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1359 ق‌؛ ابن‌خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر احمد، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1398 ق‌/ 1978 م‌؛ ابن‌نجار، محمد بن محمود، المستفاد، به‌ كوشش‌ قيصر ابوفرح‌، حيدرآباد دكن‌، 1971 م‌؛ اسنوی‌، عبدالرحيم‌ بن حسن، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ الجبوری‌، بغداد، 1390 ق‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌ بن علی، طبقات‌ الشافعية الكبری‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد الحلو و محمودالطناحی‌، قاهره‌، 1388 ق‌/ 1968 م‌؛ سيوطی‌، المزهر فی‌ علوم‌ اللغة و انواعها، به‌ كوشش‌ محمد احمد جادالمولی‌ بك‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1986 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1389 ق‌/ 1969 م‌. 

كاظم‌ موسوی‌بجنوردی‌