ابن برذعی

اِبْنِ بَرْذَعی‌، ابوعبدالله‌ محمد بن ‌يحيی ‌بن ‌هشام‌ انصاری ‌خَزْرجی‌، نحوی‌ اندلسی‌ (ح‌ 575-646 ق‌/ 1179- 1248 م‌)، مشهور به‌ ابن‌ هشام‌ خضراوی‌ (منسوب‌ به‌ جزيرۀ خضرا). وی‌ منسوب‌ به‌ برذعه‌ (مركز قديم‌ اَرّان‌) است‌ كه‌ بردعه‌ نيز خوانده‌ می‌شود و به‌ همين‌ جهت‌ برخی‌ وی‌ را ابن‌ بردعی‌ خوانده‌اند (قس‌: سمعانی‌، 2/ 146؛ ذهبی‌، 1/ 65). ابن‌ برذعی‌ نخست‌ حديث‌ و قرائت‌ را نزد پدر و ديگران‌ آموخت‌ و سپس‌ صرف‌ و نحو عربی‌ را نزد نحويان‌ بزرگ‌ اندلس‌ به‌ ويژه‌ ابن‌ خروف‌ (524- 609 ق‌/ 1130-1212 م‌) فراگرفت‌ و در كار تأليف‌ و تدريس‌ نيز به‌ صرف‌ و نحو همت‌ گماشت‌ و سرآمد معاصران‌ گرديد. چنانكه‌ ابن‌ ابار (595- 658 ق‌/ 1199-1260 م‌) در حق‌ او گويد: ابوعلی‌ عمربن‌ محمد شَلوبين‌ (652-645 ق‌/ 1167-1247 م‌) ــ كه‌ ابن‌ برذعی‌ نزد او چندی‌ نحو می‌آموخته‌است‌ ــ در مقام‌ رياست‌ مسلم‌ علوم‌ عربيت‌ در اندلس‌، دانش‌ وی‌ را می‌ستود و به‌ نقش‌ وی‌ در پی‌‌ريزی‌ مبانی‌ دستور زبان‌ عربی‌ اذعان‌ داشت‌ (2/ 660). برخی‌ از نويسندگان‌ مرجع‌ ضمير را در سخن‌ ابن‌ابار، درست‌ درنيافته‌، ابوعلی ‌شلوبين‌ را شاگرد ابن‌برذعی ‌پنداشته‌اند (قس‌: سيوطی‌، 1/ 267). ابن‌برذعی‌ با بزرگان‌ علم‌ و ادب‌ آن‌ روزگار، از جمله‌ اصحاب‌ محيی‌الدين‌ ابن‌ عربی‌ (560- 638 ق‌/ 1165-1240 م‌) معاشر بود و از بيشتر آنان‌ «اجازه‌» يافت‌ (ابن‌ ابار، همانجا). وی‌ با ابن‌ عصفور (ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ مؤمن‌، 597- 669 ق‌/ 1201-1271 م‌) معاصر بود و كتاب‌ پرآوازۀ او ــ الممتّع‌ در علم‌ صرف‌ ــ را سخت‌ مورد انتقاد قرار داد و النّقض‌ علی‌ الممتّع‌ را در ردّ آن‌ نوشت‌ (سيوطی‌، همانجا). بغدادی‌). نام‌ اين‌ كتاب‌ را التنقيد علی‌ الممتع‌ ذكر كرده‌ است‌ (هدية، 1/ 124). ديگر آثار او كه‌ همگی‌ كتب‌ و رسايل‌ درسی‌ و آموزشی‌ هستند، عبارتند: 
1. الافصاح‌ بفوائد الايضاح‌ (سيوطی‌، همانجا)، كه‌ شرحی‌ است‌ بر ايضاح‌ ابوعلی‌ فارسی‌ (288-377 ق‌/ 901-987 م‌). يك‌ نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ با عنوان‌ الافصاح‌ شرح‌ الايضاح‌ در دارالكتب‌ المصرية نگهداری‌ می‌شود (سيد، 1/ 378). بروكلمان‌ نيز از وجود نسخۀ ديگر اين‌ كتاب‌ با عنوان‌ الافصاح‌ عن‌ كتاب‌ الايضاح‌ در قاهره‌ ياد كرده‌ است‌ (2/ 192). 
2. الاقتراح ‌فی ‌تلخيص‌ الايضاح‌ وت تبعه ‌بالشرح ‌والتتميم ‌و الاصلاح‌ (ابن‌ ابار، همانجا)، سيوطی‌ ظاهراً از عنوان‌ اين‌ كتاب‌ چنين‌ برداشت‌ كرده‌ است‌ كه‌ مؤلف‌ ابتدا كتاب‌ الاقتراح‌ را تأليف‌ و سپس‌ آن‌ را شرح‌ كرده‌ است‌ (1/ 267). 
3. فصل‌ المقال‌ فی‌ أبنية الأفعال‌ (صفدی‌، 5/ 202؛ ابن‌ قاضی‌ شهبة، 279). ابن‌ ابار نام‌ اين‌ كتاب‌ را فصل‌ المقال‌ فی‌ تلخيص‌ أبنية الأفعال‌ آورده‌ است‌ (2/ 660). 
4. غُرِّة الاصباح‌ فی‌ شرح‌ أبيات‌ الايضاح‌ (همانجا)، برخی‌ نام‌ اين‌ كتاب‌ را غُرَر الاصباح‌ و برخی‌ ديگر غُرَر الصباح‌ آورده‌اند (سيوطی‌، همانجا؛ بغدادی‌، هديه‌، 2/ 124). 
5. النُخب‌، مجموعۀ مسائل‌ مختلف‌ (ابن‌ ابار، همانجا) كه‌ چندين‌ مجلد بوده‌ است‌ (صفدی‌، 5/ 202؛ ابن‌ قاضی‌ شهبة، 279) صفدی‌ (همانجا) و سيوطی‌ (1/ 267) نام‌ اين‌ کتاب‌ را المسائل‌ النخب‌ آورده‌اند. 
6. شرح‌ ألفيّة ابن‌ مُعْطٍ (بغدادی‌، ايضاح‌، 1/ 120)، كه‌ شرحی‌ است‌ بر الفيۀ مشهور ابوالحسين‌ يحيی‌ بن‌ عبدالمعطی‌ (564- 628 ق‌/ 1169-1231 م‌). 
در منابع‌ موجود سخنی‌ از همسر و فرزندان‌ ابن‌ برذعی‌ به‌ ميان‌ نيامده‌ است‌، و بعيد نيست‌ كه‌ مانند استادش‌ ابن‌ خروف‌ نحوی‌ (ياقوت‌، 15/ 76) همۀ عمر را مجرد زيسته‌ باشد. وی‌ در سالهای‌ آخر عمر به‌ تونس‌ مهاجرت‌ كرد و در آنجا مصاحبت‌ ابن‌ ابار قضاعی‌ را ــ كه‌ در تنهايی‌ و انزوا به‌ سر می‌برد ــ اختيار كرد و سرانجام‌ در همان‌ شهر بدرود حيات‌ گفت‌ و بدون‌ تشريفات‌ در مُصلای‌ بيرون‌ شهر به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. ابن‌ ابار را، با توجه‌ به‌ اجازات‌ لفظی‌ و كتبی‌ متعددی‌ كه‌ از ابن‌ برذعی‌ دريافت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ ابار، 2/ 661)، بايد وارث‌ علم‌ او دانست‌، و قاعدتاً دور نيست‌ كه‌ دست‌نوشته‌ها و كتابهايش‌ را پيش‌ از وفات‌ به‌ او سپرده‌ باشد، و شايد همان‌ پايان‌ رقت‌انگيز زندگانی‌ ابن‌ ابار (نک‍ : ه‍ د) و سوزانيدن‌ كتابهای‌ او بر روی‌ جسدش‌ موجب‌ از ميان‌ رفتن‌ عمدۀ آثار ابن‌ برذعی‌ بوده‌ باشد. 

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينی‌، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛ ابن‌قاضی‌ شهبة، احمد بن محمد، طبقات‌ النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ محسن‌ عياض‌، نجف‌، 1974 م‌؛ بروكلمان‌، كارل‌، تاريخ‌ الادب‌ العربی‌، ترجمۀ عبدالحليم‌ النجار، قاهره‌، دارالمعارف‌؛ بغدادی‌، اسماعيل‌ بن محمد امین، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955 م‌؛ همو، ايضاح‌ المكنون‌، استانبول‌، 1945 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، المشتبه‌ فی‌ الرجال‌ اسمائهم‌ و انسابهم‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، بيروت‌، 1962 م‌؛ سمعانی‌، عبدالكريم‌ بن محمد، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمن‌ يحيی‌ المعلمی‌ اليمانی‌، حيدرآباد دكن‌، 1383 ق‌/ 1963 م‌؛ سيد، فؤاد، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954 م‌؛ سيوطی‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1389 ق‌/ 1970 م‌؛ ياقوت‌، ادبا. 

محمدعلی‌ لسانی‌ فشاركی