ابن اثال

اِبْنِ اُثال، پزشک، داروساز و سم‌شناس ماهر مسیحی در سدۀ 1ق / 7م (مق‍ ‍55ق / 675م). وی در دمشق زاده شد، علوم پزشکی را در اسکندریۀ مصر فراگرفت و پس از بازگشت به زادگاهش، در همانجا به طبابت پرداخت (ابن ابی اصیبعه، 2 / 24؛ نامۀ دانشوران، 3 / 425-426). مقارن فتح شهرهای شام به دست مسلمانان (17ق / 638م) و زمان حکومت معاویه، ابن اثال در آن منطقه در فنون پزشکی شهرتی چشمگیر داشت و در عین حال از پیشوایان بزرگ مسیحیان شام به شمار می‌رفت (ابن عساکر، 5 / 80) و نیز ریاست اهل ذمّۀ حمص را بر عهده داشت (ابن کثیر، 8 / 32)، تاریخ تولد او را می‌توان در حدود دو سه ده پیش از هجرت حدس زد.
معاویة بن ابی سفیان از آغاز حکومت بر دمشق، ابن اثال را به‌عنوان پزشک مخصوص خود برگزید (ابن ابی‌اصیبعه، همانجا). به علاوه ریاست پزشکان دمشق را هم به او سپرد (قاموس ‌الاعلام) و همینکه به تبحر وی در سم‌شناسی آگاهی یافت، او را ندیم و رازدار دربار خویش کرد، تا با استفاده از انواع زهرهای کشنده‌ای که وی می‌ساخت، بتواند رجال سیاسی مخالف را از سر راه خود بردارد (ابن ابی‌اصیبعه، 2 / 24، 25) و در پی آن بود که گروهی از بزرگان و فرماندهان مسلمین بر اثر مسمومیّت، کشته شدند؛ از جمله در 38ق / 658م چون امیرالمؤمنین علی (ع) مالک اشتر نخعی را به عنوان والی به مصر فرستاد، در عَریش به دست دهقانی که مأمور معاویه بود، مسموم شد. به احتمال قوی این سم توسط ابن اثال تهیه شده بوده است (همو، 2 / 27). در 46ق / 666م نیز ابن اثال شخصاً یا به وسیلۀ یکی از خدمۀ خود، شربتی زهرآلود به عبدالرّحمن بن خالد خورانید و او را کشت و معاویه بر طبق قولی که به وی داده بود، به عنوان پاداش، ابن اثال را به ریاست دیوان خراج حمص گماشت و این نخستین بار در تاریخ اسلام بود که یکی از ذمیّان به چنین مقام مالی حسّاسی دست می‌یافت (زبیری، 327؛ طبری، 2 / 82؛ یعقوبی، 2 / 223). عبارت یعقوبی صراحت دارد بر اینکه ابن اثال تا پایان عمر، در این مقام باقی و در حمص مصدر امر و نهی بوده است (2 / 223). علاوه بر این معاویه او را به همین جهت تا پایان عمر، از پرداخت خراج معاف ساخت (طبری، همانجا؛ ابن اثیر، 3 / 453). مسمومیت امام حسن مجتبی (ع) و سعدبن ابی‌وقاّص در 49ق را نیز به دستور معاویه و به سمّ ابن‌اثال دانسته‌اند (ابن‌ابی‌اصیبعه، 2 / 27؛ ابوالفرج، 50).
سرانجام ابن اثال، به دست خالدبن عبدالرحمن بن خالد یا خالد بن مهاجر برادرزادۀ عبدالرحمن کشته شد (طبری، 2 / 83؛ ابن ابی اصیبعه، 2 / 25).
ابن اثال گویا در فنون پزشکی و داروشناسی آثاری هم داشته است، از جمله کتابی در ادویۀ مفرده، از یونانی به عربی ترجمه کرده بوده است (نامۀ دانشوران، 3 / 433؛ فیلسوف‌الدوله، 1 / 37) و از این رو می‌توان او را نخستین مترجمان کتب علمی و پزشکی از یونانی به زبان عربی در دورۀ اموی به شمار آورد.

مآخذ

ابن ابی‌اصیبعة، احمدبن قاسم، عیون‌الانباء، بیروت،1377ق / 1957م؛ ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن عساکر، علی ‌بن حسن، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالقادر افندی بدران، دمشق، 1332ق؛ ابن کثیر، البدایة‌ و النهایة، قاهره،1351- 1358ق؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبییّن، به کوشش سید احمد صقر، قاهره، 1368ق / 1949م؛ زبیری، مصعب‌بن زبیر، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، 1953م؛ طبری، تاریخ؛ فیلسوف‌الدوله، میرزا عبدالحسین خان، مطرح الانظار؛ تبریز، 1334ق؛ قاموس الاعلام؛ نامۀ دانشوران، قم، 1379ق / 1338ش؛ یعقوبی، احمدبن واضح، تاریخ، بیروت، دارصادر.

غلامرضا جمشیدنژاد