ابن ابی منصور

اِبْنِ اَبی مَنْصور، ابوعلی یحیی، منجم ایرانی (د پس از 215ق / 830م). نام اصلی وی «بزیست» (ابن اسفندیار، 137) و بر كیش زرتشت بود. او در طبرستان زاده شد و پدرش فیروزان كه در منابع به عنوان ابومنصور از او یاد می‌شود، منجم منصور خلیفه بود (خطیب، 4 / 318؛ ابن خلكان، 6 / 79). بزیست در آغاز كار در خدمت فضل بن سهل وزیر مأمون، كه خود ستاره‌شناس بود، به سر می‌برد و گفته‌اند كه فضل در احكام نجوم به رأی بزیست عمل می‌كرد (همانجا). به هر صورت، تنجیم او به كار فضل نیامد، و وی سرانجام ــ شاید به فرمان مأمون ــ به نیرنگ در گرمابه كشته شد (شعبان، 202ق / فوریۀ 818م). پس از قتل فضل، كار بزیست بالا گرفت؛ مأمون او را به خدمت خواند و وادارش كرد تا مسلمان شود و نام مسلمانی بر خود نهد. پس بزیست پسر فیروزان به یحیی بن منصور (ترجمۀ نام پارسی او) بدل شد و در شمار منجمان مأمون درآمد و بعدها رئیس آنان گردید. در بیش‌تر مأخذ نام او را یحیی بن ابی منصور نوشته‌اند (ابن صاعد، 50-51).
به گفتۀ ابن اسفندیار (ص 307) یحیی با دعوی اینكه طالع مولود مازیار پسر قارن به سعد مقرون است و از او خیری به دستگاه خلیفه خواهد رسید، مأمون را بر آن داشت تا هم ولایتی او مازیار را از سوی خویش به طبرستان فرستد، اما مازیار از فرصتی كه به دستش افتاده بود، سود جست و نافرمانی پیش گرفت و گرچه سرانجام شكست خورد، سالها مایۀ نگرانی حكومت بغداد بود. این روایت بدین‌گونه نیز تفسیر شده است كه ابن ابی منصور به‌اندیشۀ پایان بخشیدن به تسلط خلفای عباسی بر ایران، با مازیار تبانی كرده بوده است (هدایت، 100).
پس از آنكه به دستور مأمون، در شماسیۀ بغداد رصدخانه‌ای برپا گردید، تنی چند از ستاره‌شناسان مأمور شدند تا گزارشها و ارقامی ‌را كه در زیج بطلمیوس و كتاب المجسطی دربارۀ حركات خورشید و سایر كواكب آمده، آزمایش كنند. سرپرستی این ستاره‌شناسان با یحیی بن ابی منصور بوده است (ابن صاعد، همانجا). به گفتۀ ابوریحان بیرونی این رصدها از 213ق / 828م آغاز شده است (ص 66)، اما ابن صاعد سال 214ق (همانجا) و قفطی سالهای 215-217ق (ص 357) را ذكر كرده است. سخن درست، گزارش بیرونی است و در حقیقت، رصدها از 213ق آغاز شده و بر پایۀ بیش‌تر مآخذ تا زمان مرگ مأمون (218ق / 833م) ادامه یافته است. طی همین سالها رصدهای مشابهی نیز در كوه قاسیون دمشق صورت گرفته است (همانجا؛ ساییلی، 56). توضیح ابوریحان جالب توجه است كه به علت اختلاف فاحش میان مقادیر به دست آمده برای حداقل و حداكثر ارتفاع خورشید در ‌اندازه‌گیریهای سال 213 و 214ق در شماسیه، مأمون نتایج رصد نخستین را نادرست شمرده و رد كرده است (همانجا). سخن ابن صاعد (همانجا) دائر بر اینكه مقصود منجمین از رصد حركات سیارات، زمان مرگ مأمون بوده و سرانجام نیز به این كشف دست یافته‌اند، اعتباری ندارد.
جداولی كه بدین ترتیب فراهم آمد، عناوین گوناگونی همچون ممتحن، مأمونی و دمشقی یافت و هر دسته از آنها به یكی از رصدگران مأمون نسبت داده می‌شد، اما می‌توان احتمال داد كه همۀ آنها حاصل كار همه یا عدۀ زیادی از آن ستاره‌شناسان بوده است (سوتر، 8). بسیاری از این جداول به همراه آثار دیگری در مجموعه‌ای با عنوان الزیج الممتحن الرصدی المأمونی در اسكوریال (شم‍ ESC2; 927) نگهداری می‌شود. تعیین اینكه كدام یك از جداول موجود در این نسخه از زیج اصلی نقل شده است، دشوار است. پنج جدول صریحاً به یحیی بن ابی منصور نسبت داده شده است. اما جدولهای دیگری نیز هست كه به ابی اعلم (د بعد از 350ق / 961م)، ابوالوفاء بوزجانی (328- 378ق / 940- 988م) و كوشیار بن لبّان منسوب شده است و در مورد بقیه هنوز باید بررسیهای بسیار صورت گیرد (ابن ابی منصور، 14، 39، 71-73، 98-101، 122، 138؛ كندی، 2؛GAS ,VI / 136-137). دربارۀ این نسخۀ خطی، دو بررسی در 1956م منتشر شده است؛ یكی با عنوان «زیج آزمایش شده» به قلم ورنت در «بزرگداشت میلاس و الیكروزا» و دیگری زیر عنوان بررسی جداول نجومی ‌اسلامی»‌ به قلم كندی در «خلاصۀ مذاكرات انجمن فلسفۀ امریكا» (كندی، 3). از جداول منسوب به یحیی چنین برمی‌آید كه وی به روشهای رقومی‌ اهمیت بسیار می‌داده است (GAS, V / 227). همچنین، این نكته جالب توجه است كه وی برای تعیین اوقات كسوف و خسوف از یك روش تقریب استفاده كرده كه بطلمیوس با آن آشنا نبوده است. روش مورد استفاۀ وی احتمالاً از ابتكارات منجمین ایرانی عصر میانه و یا ستاره‌شناسان هندی بوده است .(GAS, VI / 136) نقص كار ابن ابی منصور را در قیاس با ستاره‌شناسان پس از وی، در این شمرده‌اند كه به توضیح پایه‌های نظری روشهای مورد استفاده خویش نمی‌پرداخته است (همانجا). سزگین فهرست مطالب نسخۀ خطی اسكوریال را به دست داده است (همان، 136-137). چاپ عكسی این نسخه در 1986م با عنوان «الزیج المأمونی الممتحن، تألیف یحیی بن ابن منصور»، در فرانكفورت منتشر شد. اثر دیگر یحیی رساله‌ای است با عنوان مقالة فی عمل ارتفاع سدس ساعة لعرض مدینة السلام (ابن ندیم، 334). همچنین جمعی از یاران یحیی در دمشق به فرمان مأمون به محاسبۀ پیرامون زمین و قطر آن پرداختند و رقمی ‌نزدیك به آنچه امروز می‌دانیم، به دست آوردند (ورد، 1 / 347-355).
ابن ابی منصور در كنار محمد بن موسی خوارزمی ‌و چند تن دیگر از كاركنان بیت الحكمة بود كه سهل بن‌ هارون سرپرستی آن را به عهده داشت (جواد، 131). وی به هنگامی‌كه مأمون را در لشكركشی به طرسوس همراهی می‌كرد، درگذشت و در حلب در گورستان قریش به خاك سپرده شد. به نوشتۀ ابن خلكان، در زمان او قبر ابن ابی منصور بر جای بوده است (6 / 97). افراد خاندان یحیی به آل مُنّجم (نك‍ : ه‍ د، ابن منجم) معروف شدند.

مآخذ

ابن ابی منصور، یحیی، الزیج المأمونی الممتحن، فرانكفورت، 1986م؛ ابن‌اسفندیار، محمدبن حسن، تاریخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1320ش؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن صاعد ‌اندلسی، صاعدبن احمد، طبقات الامم، به كوشش لویس شیخو، بیروت، 1912م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابوریحان بیرونی، تحدید نهایات الاماكن لتصحیح مسافات المساكن، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1352ش؛ ثعالبی، یتیمة الدهر، قاهره، 1366ق / 1947م؛ جواد، مصطفی، دلیل خارطة بغداد المفصل، بغداد، 1958م؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق / 1930م؛ قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحكماء، به كوشش یولیوس لیپرت، لایپزیک، 1903م؛ كندی، ادوارد، مقدمۀ الزیج المأمونی الممتحن (نك‍ : ابن‌ابی‌منصور در همین مآخذ)؛ ورد، عبدالامیر محمد امین، «اصول العربیة لعلم الاراضة» ابحاث الندوة العالمیة الاولیٰ لتاریخ العلوم عند العرب، جزء اول، حلب، 1976م؛ هدایت، صادق، مازیار، تهران، 1356ش؛ نیز:

ESC2; GAS; Sayılı, Aydin, The Observatory in Islam, Ankara, 1960; Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.

محمدعلی مولوی