ابن ابی المعالی

اِبْنِ اَبی الْمَعالی، تاج‌الدّین محمود خُواری، یا خواری، از بزرگ‌ترین لغت‌شناسان نیشابور (یاقوت، 19 / 135: زنده در 580ق / 1184م) به قول سیوطی (2 / 283)، از خاندانی كهن كه بسیاری ازافراد آن در قضا و حكومت دست داشتند. وی را گاه «ابن الخواری» خوانده‌اند و «خواری»، منسوب به شهر خوار بین ری و سمنان، در متون عربی خواری ضبط شده است. ضبط «حواری» در معجم الأدباء (4 / 50) ظاهراً نادرست است. از زندگی او تنها این را می دانیم كه در نیشابور زیست، شعر و نثر نیكو داشت و نزد میدانی (د 518ق / 1124م) ادب آموخت. تنها كتابی كه از او می‌شناسیم، در باب لغت است: كتاب ضالَّة الأدیب فی الجمع بین الصّحاح و التّهذیب، یا ضالَّة الأدیب من الصّحاح و التّهذیب كه در واقع مجموعۀ انتقادهای او بر صحاح جوهری است (یاقوت، 6 / 161، 19 / 135؛ سیوطی، 2 / 283). یاقوت (4 / 50) برخی از اطلاعات خود دربارۀ احمد بن علی بیهقی معروف به بوجعفرك (د 544ق /  1149م) را از مقدمۀ همین كتاب استخراج كرده است؛ امّا عطّار، در مقدمۀ مفصّلی كه بر صحاح نوشته (صص 163، 198- 199)، ظاهراً در اثر قرائت نادرست متن یاقوت، آنچه را ابن ابی المعالی دربارۀ بیهقی گفته، سخن این دربارۀ آن دیگری پنداشته و ناچار به نتایج نادرستی رسیده است. عطار گوید: كهن‌ترین مختصری كه بر صحاح نوشته شد، كتاب ینابیع اللغة، از آنِ ابن ابی‌المعالی است، و نیز گوید كتاب دیگری به نام المحیط بلغات القرآن داشته است، و كتاب صحاح را حفظ كرده بود؛ اما این موارد همه به بیهقی مربوط است نه، ابن‌ابی‌المعالی.

مآخذ

سیوطی، عبدالرحمن، بغیة الوعاة، به كوشش محمّد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1384ق / 1964م؛ عطّار، احمد عبدالغفور، مقدّمۀ الصّحاح، بیروت، 1404ق /  1984م؛ یاقوت، ادبا.

آذرتاش آذرنوش