ابن ابی عاصم

اِبْنِ اَبی عاصِم، ابوبكر احمد بن عمروبن ابی عاصم ضحاك شیبانی (206-287ق / 821-900م)، از فقها و حافظان بزرگ حدیث. وی بر مذهب ظاهری بود و قیاس را باور نداشت و بر پایۀ آن رفتار نمی‌كرد (ذهبی، تذكره، 2 / 640-641). ابن تغری بردی (2 / 122) او را از مصنفان حدیث و عالمی چیره‌دست شمرده است. در پاره‌ای از منابع از وی با عنوان «محدث بن محدث بن محدث» یاد شده است (ابن عساكر، تاریخ، 1 /  418). ابن‌ابی‌عاصم از مردم بصره بود. وی پس از درگذشت صالح بن احمد در اصفهان بر مسند قضا نشست و مدت 16 یا 13 سال در این سمت بود، اما بر اثر پیشامدی كه میان وی و علی بن متویه رخ داد، از كار بركنار شد (ابونعیم، 1 / 100؛ ذهبی، تذكره، همانجا). ابن‌ابی‌عاصم برای شنیدن و فراگیری و ثبت حدیث، از این دیار به آن دیار رفت (ابن‌كثیر، 11 / 84). در كوفه، بغداد، دمشق، مصر، حجاز و دیگر بلاد اسلامی گردش كرد و از عدۀ بسیاری حدیث شنید (صفدی، 7 /  269) و در این سفرها با ابوتراب نخشبی و كسان دیگر از مشایخ صوفیان دیدار كرد، صحبت آنان را دریافت (ابن‌كثیر، همانجا). وی احادیث بسیاری شنیده بود و از بر داشت. دربارۀ قدرت حافظۀ او گفته‌اند كه در فتنۀ صاحب الزنج، گنجینۀ كتابهایش از میان رفت و او 000‘50 حدیث از حافظۀ خود نقل و بازنویسی كرد (ذهبی، تذكره، 2 / 641). به لیلی بن نعمان دیلمی (از سرداران حسن بن قاسم داعی صغیر) خبر دادند كه ابن‌ابی‌عاصم، ناصبی است. او بی‌درنگ فرمان قتل وی را صادر كرد، اما به علت نامعلومی از كشتن او چشم پوشید (ابن‌عساكر، تاریخ،1 /  419؛ همو، تاریخ مدینة دمشق، 7 /  88). آثار او را تا 300 برشمرده‌اند. آنچه از آنها به جای مانده، اینهاست:
1. الآحاد و المثانی (كوپریلی، 1 / 127)؛ 2. الاوائل، چاپ بیروت، 1987م؛ 3. الجهاد (ظاهریه، مجامیع، 68)؛ 4. الدّیات، چاپ قاهره، 1323ق / 1905م؛ 5. الزّهد فی الدّنیا و الصمت و حفظ اللسان و العزلة (همان، تصوف، 2 / 12)؛ 6. كتاب السّنة فی احادیث الصفات علی طریق السلف، چاپ دمشق، 1985م؛ 7. عوالی الاحادیث و الاعالی و فرائد الخرائد و اللآلی، نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ حمیدیۀ استانبول موجود است (GAS, I / 522)؛ 8. المذّكِر و التذكیر و الذِكر (ظاهریه، مجامیع، 297). در مآخذ آثار دیگری نیز از او یاد شده است: المسند الكبیر، مشتمل بر 000‘50 حدیث (ذهبی، سیر، 13 / 436)؛ خلاف فی السّنن (صفدی، 7 /  269).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن عساكر، علی بن محمد، التاریخ الكبیر، به كوشش عبدالقادر افندی بدران، دمشق، 1329ق؛ همو، تاریخ مدینة دمشق، دمشق، 1404ق؛ ابن كثیر، البدایة و النهایة، قاهره، 1351- 1358ق؛ ابونعیم اصفهانی، احمد ابن عبدالله، ذكر اخبار اصفهان، به كوشش س. دیدرینگ، لیدن، 1931م؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذكرة الحفاظ، بیروت، 1376ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب الارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، 1404ق / 1984م؛ همو، العبر، بیروت، 1405ق؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1969م؛ ظاهریه، خطی؛ كوپریلی، خطی؛ نیز: GAS.

ابوالفتح حکیمیان