ابن ابی الضیاف

اِبْنِ اَبی الضَّیاف، ابوالعباس احمد بن حاج ابی الضیاف محمد، واقعه‌نگار تونسی، منشی و مشاور بایهای (امیران حسینی) تونس (1219-1291ق / 1804-1874م). ابن ابی الضیاف در تونس زاده شد. اصل وی از قبیلۀ اولاد عون بود، اما در شجره‌نامه‌ای كه یكی از اخلاف وی ساخته، اصل او را از یمن دانسته است (ابن ابی الضیاف، مقدمه). پدرش ابوالضیاف كاتب وزیر یوسف مُهردار (صاحب الطابع) بود و وی در حُسنِ تربیت فرزند خود كوشید. احمد قرآن را در مدرسۀ سید احمدبن عروس از بر كرد و هنوز خردسال بود كه سید بشیر زواوی تفسیر ابن‌فرس را به او آموخت و دانشهای دیگر را از احمد بن خوجه، اسماعیل تمیمی، محمد بحری، ابن ملوكه، شیخ الاسلام محمد بیرم سوم، محمد مناعی و احمد اَبیّ فراگرفت. در 1237ق / 1822م در نوجوانی سمت قضا (خطة العدالة) كه از مقامات والای آن روزگار بود، از جانب حسین بای به او سپرده شد و در 1242ق به سمت منشیگری (خطة الكتابة) ارتقا یافت. وی منشی مخصوص (كاتب السِّرّ) حسین بای و همكار وزیر ابومحمد شاكیر مُهردار گردید. ابن ابی الضیاف نخستین كسی بود كه به زبان عربی با دولت عثمانی مكاتبه كرد. وی اسلوب كتابت را در دولت حسینی تونس مهذب ساخت (همانجا؛ مخلوف، 394؛ نیفر، 130). منشیر پاشا احمد بای به كمالات او معترف بود و در مهمات امور به او اعتماد داشت. وی ابن ابی‌الضیاف را در 1246ق و 1285ق به سفارت به استانبول فرستاد و در سفر 1262ق / 1846م به پاریس وی را به مصاحبت و همراهی خویش برگزید (مخلوف، 394). وی در 1257ق به دریافت نشان افتخار نایل شد و در 1258ق به رتبۀ آی امینی و در 1259 به قائم‌مقامی ارتقا یافت و امیرلواء نام گرفت (ابن ابی الضیاف، مقدمه، 11، 12). در روزگار مشیر پاشا صادق بای پایگاه برتری یافت. مشیر سوم در 1277ق / 1861م وی را به عضویت مجلس شورای خاص گماشت كه خود رئیس و ولیعهد او عضو آن مجلس بودند. سپس از مشیر سوم، امیرالامراء و وزیر قلم لقب گرفت و به شرح قانون اساسی موظف شد. ابن‌ابی الضیاف در فقه نیز یدی طولا داشت، چنانكه مشیر اول (احمد بای) می‌خواست او را پس از وفات سید ابراهیم ریاحی رئیس مذهب مالكی كند. ابن ابی‌الضیاف را مردی خوش محاضره، عزیزالنفس، كریم الاخلاق، عفیف و موقر دانسته و شعر وی را نیز ستوده‌اند. در اواخر زندگی به‌سبب سالخوردگی از كار كناره گرفت، امّا همچنان مورد توجه و احترام بود چنانكه وقتی درگذشت، مشیر سوم همراه با خانوادۀ خود و وزیرانش بر جنازۀ او حاضر شدند و به سوگواری پرداختند، آنگاه در جامع وزیر ابوالمحاسن یوسف مهردار در داخل شهر تونس در كنار پدرش به خاك سپردند (همو، مقدمه، 15). اثر معروف ابن ابی الضیاف، اتّحاف اهل الزّمان باخبار ملوك تونس و عهدالامان است. این اثر دربارۀ تاریخ شمال افریقا، به خصوص تونس از فتح اعراب تا عهد مؤلف است كه به یك مقدمه در دو عِقد، 8 باب و یك خاتمه تقسیم شده است. عقد اولِ مقدمه در دو مُلك (حكومت) و انواع آن در جهان است و عقد دوم به شرح امیران افریقا در روزگار صحابه و تابعین و اتباع آنان اختصاص دارد و بابهای هشتگانه به ترتیب در بیان دولتهای حمودة پاشا، عثمان بای، محمود بای، حسین بای، مصطفی بای، مشیر احمد بای، مشیر محمد بای و مشیر صادق بای است و در خاتمۀ آن شرح احوال بعضی از اعیان علما، وزرا و نویسندگان متأخّر آمده است (مقدمه، 18، 19). وی در آغاز كتاب به این موضوع اشاره كرده است كه گروهی از دانشمندان چون ولی‌الدین ابن‌خلدون (د 808ق / 1405م)، محمد بن ابراهیم زركشی (د ح 733ق / 1333م)، ابن ابی الدینار (ه‍ م) و سرّاج وزیر (د 1149ق / 1736م) و جز آنان به تاریخ تونس توجه داشته‌اند (ص 3). چاپ تحقیقی این اثر توسط گروهی از دانشمندان در تونس صورت گرفته و ویژگیهای نسخه‌های خطی آن در مقدمۀ كتاب بیان شده است. قبلاً عِقد اول این كتاب در 1319ق / 1901م در تونس چاپ شده بود.

مآخذ

ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان باخبار ملوك تونس و عهدالامان، تونس، 1396ق / 1976م؛ مخلوف، محمدبن محمد، شجرة النّور الزكیة فی طبقات المالكیة، بیروت، 1349ق؛ نیفر، محمد، عنوان الاریب عمّانشأ بالمملكة التّونسیة من عالم ادیب، تونس، 1351ق.

محمدآصف فکرت