ابن ابی صادق

اِبن اَبی صادِق، ابوالقاسم، عبدالرّحمن بن علی بن احمد ابن ابی صادق نیشابوری (ح 385-470ق / 995-1077م)، پزشك، كالبدشناس و شارح آثار بقراط و جالینوس و ملقّب به بقراط دوم.
تاریخ تولد و سال فوت ابن ابی صادق را در منابع متقدّم به صراحت تعیین نكرده‌اند، اما به طور مسلّم در 460ق /  1068م وی زنده بوده است (ابن ابی اصیبعه، 3 / 33) و هشتاد و چند سال زندگی كرده است (بیهقی، 108؛ شهرزوری، 2 / 45). منابع متأخر تاریخ فوت او را در حدود 470ق / 1077م دانسته‌اند (بغدادی، ایضاح المكنون، 2 /  279؛ ظاهریه، 436). ابن ابی‌صادق تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز كرد و ادامه داد تا در فنون حكمت به خصوص در طب به مقامی عالی رسید. او را مردی قناعت پیشه، خوش گفتار، هوشمند، خوشرو، شیفتۀ یادگیری علوم و فنون و ماهر در پزشكی كه آن را از ابن سینا آموخته بود، شمرده‌اند (فارسی، 490؛ بیهقی، 107؛ شهرزوری، 2 / 45) شاگردی وی نزد ابن سینا ظاهراً بایستی به حدود نخستین دهۀ سدۀ 5ق / 11م مربوط باشد. ابن ابی اصیبعه (3 / 33) و برخی دیگر نیز رابطۀ استادی و شاگردی میان آن دو را تأیید كرده‌اند (لاهیجی، 2 / 266؛ GAL, I / 638؛ ووستنفلد، 82).
ابن ابی‌صادق پس از فراگیری حكمت و پزشكی، در نیشابور به طبابت مشغول شد و به علّت علاقه به همشهریان خود، دعوت سلطان ابراهیم غزنوی را برای رفتن به دربار وی رد كرد (بیهقی، 108- 109؛ شهرزوری، 2 / 45-46). در معالجۀ عارضۀ قولنج عَمیدالملك كُنْدُری به دست وی كه بیهقی (صص 107- 108) و شهرزوری (2 / 45) آن را گزارش كرده‌اند، تردیدی نیست، اما ارتباطی كه میان درگذشت ابن ابی‌صادق و این معالجه یاد كرده‌اند، صحیح به نظر نمی‌رسد؛ زیرا در صورت صحّت این ارتباط، باید تاریخ فوت او را پیش از سال قتل عَمیدالملك (456ق / 1064م) بدانیم كه با تصریح ابن ابی اصیبعه بر زنده بودن وی بعد از این تاریخ، منافات دارد. سید اسماعیل جرجانی مؤلف ذخیرۀ خوارزمشاهی از شاگردان برجستۀ ابن ابی‌صادق بوده است (الگود، 248). در زمینۀ اخلاق پزشكی به عقیدۀ ابن ابی صادق «پزشك حقیقی كسی است كه زیان خود را در رذیلتها بداند و نخست خود را به انواع فضیلتها درمان كند، سپس به معالجۀ بدنها رو آورد؛ زیرا كسی كه بدون درمان اخلاقی به معالجه بدنها مشغول گردد، در پست‌ترین مرتبه است» (بیهقی، 109؛ شهرزوری، 2 / 46). وی در باب تشخیص ماهیت بیماریها و استخراج قوانین طبّی از راه استقرای علمی و تجربۀ پزشكی و نیز دربارۀ نقش پرهیز و گرسنگی در كاهش وزن بدن و درمان چاقی، سخن گفته است (ظاهریه، 219). شرحهای او را بر آثار پیشینان درخور توجه دانسته‌اند (لكلرك، I / 479). ابن ابی‌صادق سالهای آخر عمر را در روستایی ییلاقی، واقع در 12 فرسنگی نیشابور به نام «اَنْبَروذِستانه» به سرآورد (بیهقی، 107- 108؛ شهرزوری، 2 / 45).
آثار ابن ابی صادق بدین شرح است:
1. شرح فصول بقراط، بهترین شرح كتاب فصول و مهم‌ترین اثر ابن ابی صادق است كه در 460ق /  1068م تألیف آن پایان یافته (ابن ابی اصیبعه، 3 / 33؛ لاهیجی، 2 / 266) و اوفَر الشّروح نامیده شده است (حاجی خلیفه، 2 /  1268). مؤلفی ناشناس به تلخیص این كتاب پرداخته كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ شهید علی تركیه موجود است (احسان اوغلی، 209؛ دربارۀ نسخه‌های شرح فصول و محل نگهداری هر كدام نك‍ ‍: همو، GAS, III / 30).
2. شرح نَقْدِمَة المَعرفة بقراط، در مبادی پزشكی است (ابن‌ابی‌اصیبعه، همانجا؛ بغدادی، هدیة العارفین، 1 / 517؛ لكلرك، همانجا؛ ووستنفلد، 82) و در كتابخانۀ ملی پاریس موجود است (دوسلان، شم‍ 2838).
3. شرح منافع الاعضای جالینوس، در كالبدشناسی است و تألیف آن در 459ق / 1067م به پایان رسیده است (ابن ابی‌اصیبعه، همانجا). پیش از آن، شرحی بدین خوبی بر كتاب منافع الاعضاء نوشته نشده بوده است (حاجی خلیفه، 2 / 1834-1835). نجم‌آبادی نام كتاب را به اشتباه تلخیص منافع الاعضاء جالینوس ذكر كرده است (ص 693). دست‌نویس آن در كتابخانۀ ملی پاریس موجود است(دوسلان، شم‍ 2854).
4. شرح مسائل حُنین، اصل مسائل از تألیفات پزشكی حُنین بن اسحاق است كه ابن ابی صادق بر آن دو شرح نوشته است، یكی شرح كبیر و دیگری شرح صغیر (ابن ابی اصیبعه، همانجا). از این دو شرح نسخه‌های چندی در كتابخانه‌ها وجود دارد .(GAS, III / 250)
5. جواب ایرادهای محمّد زكریای رازی بر جالینوس، ابن‌ابی‌اصیبعه (همانجا) از این رساله سخن گفته، امّا تا به حال وجود نسخه‌ای از آن در جایی گزارش نشده است.
6. كتاب تاریخ كبیر (ابن ابی اصیبعه: همانجا؛ بغدادی، ایضاح المكنون، 2 /  279؛ لكلرك، ووستنفلد، همانجاها). از این كتاب هم وجود نسخه‌ای گزارش نشده است .
7. نُخبَة العلاج، در كتاب خطی المغنی فی الطّب، موجود در كتابخانۀ مجمع علمی بغداد، شم‍ 143م، از این كتاب به عنوان یكی از منابع مورد استفاده مؤلف ذكر شده، اما ابن ابی اصیبعه از آن نام نبرده است. برخی احتمال داده‌اند كه این اثر با رسالة الادویة و الاطعمة، یكی باشد (ظاهریه، 1 /  219).
8. رسالة الادویة و الاطعمة المقتبسة من الاحادیث المكرّمة، یك نسخه از آن به شمارۀ 6 /  1359 در كتابخانۀ ملی الجزایر موجود است (ظاهریه، همانجا؛GAL, I / 887).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء، بیروت، 1377ق / 1957م؛ احسان اوغلی، اكمل‌الدین، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی ...، استانبول، 1404ق /  1984م؛ الگود، سیریل، تاریخ پزشكی ایران، ترجمۀ باهر فرقانی، تهران، 1356ش؛ بغدادی، اسماعیل، ایضاح المكنون، استانبول، 1945م؛ همو، هَدّیة العارفین، استانبول، 1967م؛ بیهقی علی بن زید، تتمة صوان الحكمة، به كوشش محمد شفیع، لاهور، 1935م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1943م؛ شهرزوری، محمدبن محمود، نزهة الارواح و روضة الافراح، به كوشش خورشید احمد، حیدرآباد دكن، 1396ق /  1976م؛ ظاهریه، خطی؛ فارسی، عبدالغافربن اسماعیل، تاریخ نیشابور، به تلخیص ابراهیم بن محمد بن ازهر صریفینی، به كوشش محمدكاظم محمودی، قم، 1403ق؛ لاهیجی، محمّدبن علی، محبوب القلوب، نسخۀ عكسی كتابخانۀ دانشگاه تهران، شم‍ 4889؛ نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران، تهران، 1353ش؛ نیز:

De Slane, M. Le Baron, Catalogue des manuscrits, orabes, Paris, 1883-1895; GAL; GAS; Leclerc, Lucien, Histoire de la médecine arabe, Paris, 1876; Wüstenfeld, F., Geschichte der arabischen Aerzte und Naturforscher, New York, 1978.

غلامرضا جمشیدنژاد