ابن ابی زید

اِبْنِ اَبی زَید، ابومحمد عبدالله بن ابی زید عبدالرحمن قیروانی (310-386ق / 922-996م)، پیشوای مذهب مالكی عصر خود در قیروان. وی از نَفْزۀ ‌اندلس بود (یاقوت، 5 / 296). بروكلمان زادگاه او را نِفزاوه (واقع در افریقیه: یاقوت، همانجا) و تولدش را (316ق /  928م) می‌داند (GAL, I / 187; GAL, S, I / 301). بنابر آنچه مشهور است وی در قیروان زاده شد و از فقیهان آن شهر فقه آموخت. پس به سفر رفت و حج گزارد. از استادان او می‌توان اینان را نام برد: ابوبكر بن لبّاد، ابوالفضل قیسی، محمد بن مسرور بن عسّال، عبدالله بن مسرور، حجّام، قطّان، ابیانی، زیادبن موسی، ابوالعرب، احمد بن ابی سعید (ابن فَرحون، 1 /  428) و عباس بن عیسی (نَباهی، 92). از ابوعثمان سعید اعناقی قرطبی (مقری، 5 / 633)، ابوسعیدبن اعرابی، محمد بن فتح، حسن بن نصر سوسی (ذهبی، سیر، 17 / 10)، درّاس بن اسماعیل و سعدون بن احمد خولانی (قاضی عیاض، 1 / 204، 4 / 395) نیز حدیث شنید. ابن ابی زید به زودی ریاست دین و دنیا یافت، چنانكه از هر سوی به قصد آموزش به محضر او می‌شتافتند (ذهبی، العبر، 3 / 43): ابن ندیم معاصر وی، او را از فضلای روزگار خویش دانسته است (ص 283). همچنین از او به عنوان شیخ مغرب، امام كبیر، مالك اصغر (صغیر) (یافعی، 2 / 441؛ ابواسحاق شیرازی، 35؛ ذهبی، سیر، همانجا) یاد كرده‌اند. ابن ابی زید جامع مذهب امام مالك و شارح اقوال وی بود (ابن فرحون، 1 / 427؛ ابن تغری بردی، 4 / 200) و با تبیین مذهب مالكی گسترش آن را آسان ساخت و حامی ‌و مدافع آن مذهب شد (ابن فرحون، همانجا) و به قول ذهبی ریاست این مذهب بر وی ختم شد (العبر، همانجا).
وی تحت تأثیر تصوف نیز قرار گرفته بود، ولی با تندرویها و كرامات متصوفه مخالف بود (EI2). ابن ابی زید دارای دانشی گسترده، حافظه‌ای خوب، محفوظاتی بسیار و قلمی ‌فصیح بود و به آنچه می‌گفت معرفت داشت؛ صالح، عفیف و پرهیزگار بود (ابن‌فرحون، ابن‌تغری بردی، همانجاها). در اصول بر شیوۀ گذشتگان بود، ولی از علم كلام چیزی نمی‌دانست و تأویل نمی‌كرد (ذهبی، سیر، 17 / 12). ظاهراً میان او و ابن‌تبان یكی دیگر از علمای قیروان معارضه‌ای بوده است، چنانكه نوشته‌اند، وقتی بر سر مسأله‌ای در ایمان كه بر علمای قیروان عرضه شده بود، میان آن دو خلاف افتاد (قاضی، عیاض، 4 / 536). گفته‌اند كه علی‌بن احمدبن اسماعیل معتزلی بغدادی به ابن ابی زید نامه نوشت و او را به پیروی از آرای خویش فراخواند، اما ابن ابی‌زید آن را رد كرد. رد او فشرده‌ای است از عقیدۀ اشعریان مغرب كه مقدمۀ كتاب الرسالۀ او را تشكیل داده است (همو، 1 / 51). علی بن ابوعبدالله قطّان در منزلت ابن ابی زید گفته است كه از او تقلید نكردم تا آنكه نسایی را دیدم كه از او تقلید می‌كند (ابن‌فرحون، 1 /  428).
ابن ابی زید مدرسۀ سحنون را بازسازی و احیا كرد و بر اثر كوشش او عدۀ طلاب آن مدرسه افزایش یافت (قاضی عیاض، 1 / 14) گروهی از اهل قیروان، ‌اندلس، سبته و مغرب از او فقه آموختند. از شاگردان و مستمعان او عبدالرحیم بن عجوز فقیه سبتی، عبدالله بن غالب فقیه سبتی، عبدالله‌بن ولید انصاری، ابوبكر احمد بن عبدالرحمن خولانی (ذهبی، سیر، 17 / 10-11)، ابوسعید بن ابوهاشم (ابواسحاق شیرازی، 135)، ابوالمطرّف عبدالرحمن بن وثیق (قاضی عیاض، 4 /  659)، احمد بن محمد طلمنكی (ذهبی، تذكرة الحفاظ، 3 /  1098)، محمد بن فتوح اَزْدی حمیدی، محمد بن سعید اموی قُرطبی، محمد بن عبدالله معافری قرطبی (مقری، 2 / 113، 140، 239)، ابوالحكم منذربن منذر كنانی، ابن جعفری (شكیب ارسلان، 2 / 76، 3 / 24)، ابوالحسن منمّر (فروخ، 4 / 175)، خلف بن ابی القاسم ازدی براذعی، ابوالولید عبدالله معروف به ابن فرضی، مكی بن ابی طالب (همو، 4 / 181، 337، 476) و جز آنان را نام برده‌اند. ابن مجاهد بغدادی و گروهی دیگر از او اجازه گرفته‌اند (ابن فرحون، همانجا) وی در فاس (GAL, I / 187) یا قیروان (فروخ، 4 / 307؛ ابن قنفذ، 221) درگذشت و در خانۀ خویش دفن شد (همانجا) و استادش ابوبكر بن لبّاد او را مرثیه گفت كه نیفری ابیاتی از آن را نقل كرده است (1 / 34). بعضی وفات او را در 389ق /  999م دانسته‌اند (یافعی، 2 / 441). مهم‌ترین اثر ابن ابی زید الرّسالة در فقه مالكی است كه آن را در 327ق /  939م برای محرّز بن خلف تونسی تألیف كرده است (مخلوف، 96). نیفری می‌نویسد كه ابن ابی زید الرّسالة را برای آموزش فقه به كودكان و در دو نسخه نوشت، یكی را برای ابوبكر ابهری امام مالكیه در بغداد و نسخۀ دیگر را برای ابوبكر بن زرب به قُرطبه فرستاد. ابهری از دریافت آن ابراز شادمانی كرد و كتاب و مؤلف آن را ستود و دستور داد تا آن را به بهایی گران خریدند و به وزن رساله دینار نهادند كه 300 دینار و‌ اندی شد (1 / 34). الرسالة بارها چاپ شده است، از جمله در بولاق، 1314ق، قاهره، 1320 و 1331ق، فاس، بدون تاریخ (سركیس، 32). الرسالة در 1914م به كوشش ادموند فانیان به فرانسوی ترجمه و در پاریس چاپ شده است. همچنین متن عربی و ترجمۀ فرانسوی آن توسط برشه در الجزیره به چاپ رسیده است. قسمتهایی از یك بخش این كتاب كه باكورة السعد نام دارد، با ترجمۀ انگلیسی آن تحت عنوان «گامهای نخستین در فقه اسلامی»‌ در 1906م توسط راسل و عبدالله مأمون سهروردی در لندن چاپ شد. از این كتاب نسخه‌های متعدد خطی در كتابخانه‌های جهان موجود است (GAS, I / 478; GAL, S, I / 301). بر این رساله شرحهای متعددی نوشته‌اند كه سزگین 15 شرح آن را به تفصیل یاد كرده است (GAS, I / 479-680؛ نیز نك‍ ‍: GAL, S, I / 301-302). برخی از آثار برجای ماندۀ ابن ابی زید اینهاست: النوادر و الزیادات علی ما فی المدونة و غیره من الامهات كه نسخۀ خطی مربوط به سدۀ 6ق / 12م به خط ‌اندلسی در ایاصوفیه و عكس آن در قاهره موجود است (سید، 1 / 282-284). همچنین نسخه‌ای كهن، ولی ناقص از النوادر در كتابخانۀ آصفیه (تذكرة النوادر، 54) و نیز 43 دفتر از آن در قیروان و 2 جزء از آن در تطوان (در مغرب) موجود است (گنون، 1(2) / 174؛ شبوح، 2(2) / 366)؛ مختصر من واجب امور الدیانة كه نسخۀ خطی مربوط به سدۀ 8ق / 14م به خط مغربی در كتابخانۀ مركزی و مركز اسناد دانشگاه تهران نگهداری می‌شود (مركزی و مركز اسناد، 16 / 361)؛ الذب علی مذهب مالك، خطی، موجود در كتابخانۀ چستربیتی (آربری، V / 156)؛ العقیدة، در اصول دین كه نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ اسكوریال موجود است (غزیری، I / 78).
محمد فرزند ابن ابی زید نیز اهل فضل و كمال بود و كتاب المدخل الی علم الدین و الدیانة از اوست (GAL, I / 188؛ فروخ، 4 / 181).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة؛ ابن خلدون، مقدمه، بیروت، دارالفكر؛ ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المُذهّب، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1394ق / 1974م؛ ابن قنفذ، احمدبن حسن، الوفیات، به كوشش عادل نویهض، بیروت، 1390ق / 1971م؛ ابن ندیم، الفهرست، بیروت، 1398ق /  1978م؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، بغداد، 1356ق / 1931م؛ تذكرة النوادر، حیدرآباد دكن، 1350ق / 1931م؛ ذهبی شمس‌الدین محمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب الارنووط و محمد نعیم العرقوسی، بیروت، 1406ق / 1986م؛ همو، العبر، به كوشش فؤاد سید، كویت، 1961م؛ سركیس، چاپی؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ شبوح، ابراهیم، «سجل قدیم لمكتبة جامع القیروان»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1376ق / 1956م؛ شكیب ارسلان، امیر، الحلل السندسیة، بیروت، دارمكتبة الحیاة؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1984م؛ قاضی عیاض، ابوالفضل، ترتیب المدارك، به كوشش احمد بُكَیر محمود، بیروت، 1387ق / 1967م؛ گنون، عبدالله، «المخطوطات العربیة فی تطوان»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1375ق / 1955م؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزكیة، قاهره، 1349ق / 1930م؛ مركزی و مركز اسناد، خطی؛ مقری، احمدبن محمد، نفح الطیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق /  1968م؛ نباهی، علی بن عبدالله، تاریخ قضاة الاندلس، به كوشش لوی پرووانسال، قاهره، 1947م؛ نیفری، محمد، عیون الاریب، تونس، 1351ق / 1932م؛ یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان، حیدرآباد دكن، 1337-1339م؛ یاقوت، بلدان، بیروت، 1957م؛ نیز:

Arberry; Casiri Michaelis, Bibliothecae Arabico-Hispanae, reprint 1969; EI2; GAL; GAL, S; GAS.

محمدآصف فکرت