ابن ابی الشکر

اِبْنِ اَبی الشُّكْر، محیی‌الدّین ابوالفتح (یا ابوالكریم: مستوفی، 812) یحیی بن معروف به حكیم مغربی (د 682ق / 1283م)، منجّم و مهندس مسلمان. وی اهل قُرطُبه بود و پس از آنكه فقه مالكی را در همان شهر فراگرفت، به دمشق رفت و به خدمت الملك النّاصر یوسف ایوبی پیوست. وی در بغداد شرف‌الدین هارون بن شمس‌الدین جوینی را نیز خدمت كرد (جواد، 1 / 106، به نقل از ابن فوطی). چون هولاكو در 658ق / 1260م به قتل الملك الناصر و همراهانش فرمان داد، حكیم در میان آنان بود و فریاد برآوَرد كه من به دانش آسمانها و ستارگان و تنجیم آگاهم و سخنی با مَلك روی زمین دارم. به این ترتیب ابن ابی الشُّكر از كشته شدن نجات یافت. او را نزد هولاكو بردند. خان دستور داد تا وی را نزد خواجه نصیرالدین طوسی فرستادند. ماجرای قتل ملك ناصر و رهایی ابن ابی الشُّكر از زبان خود وی به تفصیل نقل شده است. ابن ابی الشّكر پس از دیدار با خواجه نصیرالدین به همكاری با او در رصدخانۀ مراغه پرداخت (ابن‌عبری، 280-281) و پس از مرگ خواجه نیز كار خویش را در همانجا ادامه داد. ابن ابی الشّكر در هندسه، هیأت، حساب، ارصاد، علم ابعاد و تقویم كواكب چیره‌دست بود. در مراغه احترام فراوان داشت و به تدریس طلاب می‌پرداخت و دارای مستمرّی از جانب سلطان بود، تا آنكه در همانجا درگذشت (جواد، همانجا). كحاله (معجم، 13 / 224) مرگ او را در 680ق و بغدادی اشتباهاً در 272ق / 885م نوشته است (1 / 354). این اشتباه از آنجا سرچشمه گرفته است كه حاجی خیلفه (1 / 18) در ذیل احكام تحاویل سنی العالم از ابومعشر بلخی یاد كرده و تاریخ درگذشت او را 272ق نوشته است و بغدادی همین رقم را تاریخ مرگ ابن ابی الشكر پنداشته است.

آثـار

ابن ابی الشّكر دارای آثار متعدد مهمی‌ در نجوم و احكام آن است و خوشبختانه نسخه‌هایی خطی از آنها در كتابخانه‌های ایران و جهان موجود است كه به برخی از آنها به شرح زیر اشاره می‌شود: 1. احكام تحاویل سِنی العالم (مرعشی، 4 / 35-36؛ آستان قدس، 10 / 107- 109؛ كحاله، المنتخب، 92). حاجی خلیفه (1 / 18) این كتاب را شامل مقدمه، 23 باب و خاتمه دانسته است، ولی نسخه‌های موجود چنین تقسیماتی را نشان نمی‌دهد، بلكه به فصلهای مختلف تقسیم شده است؛ 2. احكام الموالید (آستان قدس، 8 / 292-294)؛ 3. احكام النجوم، در طالع سال (محفوظ، 6 / 22)؛ 4. ادوار الانوار یا زیج، شامل پنج مقاله (آستان قدس، 8 / 19). ابن ابی الشكر این زیج را در 675ق / 1276م نوشته و در مقدمۀ آن چنین آورده است: «این زیج بعد از تحریر منازل اجرام علویه تألیف شد و مقادیر ذاتیۀ اجرام را با آلات صحیحۀ رصدیه آنچه در رصد ایلخانیه كه در ظاهرِ مراغه ساخته شده بود، به دست آورده و خود فهم كردیم، بی‌آنكه از دیگران به نقل بشنویم در اینجا ضبط نمودیم»؛ 5. تحریر مخروطات، كه اصل آن از آپولونیوس پرگایی (سدۀ 3ق‌م) است. نسخۀ ناقصی از این كتاب كه در سدۀ 8ق / 14م كتابت شده، در آستان قدس (10 / 25-26) موجود است. قسمتهایی از این كتاب با ترجمۀ لاتینی آن در 1710م طبع شده است (صفا، 1 / 351)؛ 6. تحریر اُكَر، (آستان قدس، 8 / 374). اصل آن از ثاوذوسیوس (سدۀ اول م) بوده و قسطابن لوقای بعلبكی (د ح 310ق / 922م) آن را به عربی برگردانیده و ثابت بن قرّۀ حرّانی (211- 288ق / 826-901م) آن را اصلاح و ابن ابی الشكّر تهذیب و تحریر كرده است؛ 7. تسطیح اسطرلاب، در دو مقدمه و سیزده فصل (سنا، 48- 49؛ شورا، 2 / 359-360)؛ 8. الجامع الصّغیر، در احكام نجوم (دوسلان، 400)؛ 9. الدلالات علی الاتّصالات و قوانات الكواكب فی البروج الاثنی عشر (ششن، 3 / 69)؛ 10. الشّكل القطاع (آستان قدس، 8 / 229-230)؛11. المدخل المفید و غنیة المستفید فی الحكم علی الموالید، یا اربع مقالات (شورا، 2 / 118- 119، 19 / 467- 469؛ مركزی، 9 / 1114-1115؛ آستان قدس، 10 / 107- 109، 168-170، 8 / 292-294). این كتاب در چهار مقاله و هر مقاله در چند فصل، در احكام اقتران كواكب و تأثیرات نجومی‌ در طوالع و موالید تنظیم شده است. مؤلف، مقالۀ اول را المدخل المفید و مقالات بعدی را غنیة المستفید نام نهاده است.
از دیگر آثار ابن ابی الشّكر عمدة الحاسب و غنیة الطالب، تاج الازیاج (كحاله، معجم، 13 / 224-225) و تحریر المجسطی ملخص المجسطی را یاد كرده‌اند كه اثر آخری را برای غریغوریوس ملطی در 10 مقاله تألیف كرده بوده است (حاجی خلیفه، 2 / 1595-1596).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ ابن عبری، ابوالفرج، تاریخ مختصر الدول، بیروت، 1985؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المكنون، استانبول، 1972م؛ جواد، مصطفی، «اهتمام نصیرالدین طوسی با احیاء الثقافة الاسلامیة ایام المغول»، یادنامه خواجه نصیرالدّین طوسی، تهران، 1336ش؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ سنا، خطی؛ شِشِن، رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مكتبات تركیا، بیروت، 1982م؛ شورا، خطی؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران، 1336ش؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376ق / 1957م؛ همو، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، 1393ق / 1973م؛ محفوظ، حسین علی، «خزانة الدكتور حسین علی محفوظ بالكاظمیة فی العراق»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1960م؛ مرعشی، خطی؛ مركزی، خطی؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به كوشش ادوارد برون، لندن، 1328ق / 1910م؛ نیز:

De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895.

بخش علوم