ابن ابی شریف

اِبْنِ اَبی شَریف، ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن ابی‌بكربن علی بن مسعود بن رضوان مرّی، ملقب به برهان‌الدین، فقیه و قاضی شافعی مقدسی قاهری. وی در 18 ذیقعدۀ 836ق / 6 ژوئیه 1433م در بیت‌المقدس زاده شد (سخاوی، 1 / 134) و در محرم 923ق / 1517م در قاهره درگذشت (ابن ایاس، 5 / 161). علوم مختلف را در زادگاه خویش و نزد برادرش كمال‌الدین ابن‌ابی‌شریف فراگرفت (علیمی، 2 / 216) و در 7 سالگی حافظ قرآن گردید و آن را با قرائت ابن كثیر و ابوعمرو نزد شمس بن عمران تلاوت كرد. ادبیات عرب، اصول، منطق، معانی و بیان و قسمت زیادی از فقه حنفی را نزد سراج‌الدین رومی ‌و یعقوب رومی‌ آموخت و از تقی قلقشندی مقدسی والزین ماهر و دیگران كه به درخواست برادرش به وی اجازۀ روایت دادند، استماع حدیث كرد. سپس با برادر خود به قاهره رفت (علیمی، سخاوی، همانجاها) و در آنجا اقامت گزید و نزد امین اقصرائی شرح العقائد تفتازانی و نزد جلال‌الدین محلی شرح جمع الجوامع او را در اصول فراگرفت. از علم‌الدین صالح بلقینی و قاضی القضاة شمس‌الدین قایاتی و ابن‌حجر عسقلانی فقه و از بوتیجی و شهاب‌الدین ابشیطی علم فرائض و حساب و از سعد بن دیری و ابوالفضل مغربی تفسیر آموخت (سخاوی، 1 / 134-135؛ غزی، 1 / 102). در 853ق / 1449م به همراه پدر و برادر برای گزاردن مراسم حج به مكه رفت و از عالمان آن دیار و مدینه، مانند تقی‌الدین ابن فهد مكی و ابوالفتح مراغی و ابوالبقاء بن الضیاء و دیگران استماع حدیث كرد و در فنون مختلف به كمال رسید و بسیاری به او اجازه قرائت و فتوا داداند. آنگاه به قاهره بازگشت و در حلقۀ درس قاضی القضاة مصر، شرف‌الدین یحیی مناوی شركت كرد و از نزدیكان وی گردید و با دختر وی ازدواج كرد و به نیابت وی در امر قضا انتخاب شد (سخاوی، علیمی، همانجاها) و در جامع الازهر به تدریس پرداخت. همچنین تفسیر، فقه و خطابه را در جامع طولون، مدرسۀ حجازیه و جامع فكاهین تدریس كرد (سخاوی، همانجا). به گفتۀ علیمی ‌(2 / 217) وی در این ایام در دیار مصر صاحب فتوا بود. در 898ق / 1493م به دمشق رفت و در شمیصاتیه اقامت گزید و ابن طولون نزد وی قرائت كرد (غزی، 1 / 103). در همان سال، پس از غیبتی طولانی از زادگاه خویش به بیت‌المقدس بازگشت و در مدرسۀ صلاحیۀ قدس به تدریس پرداخت، ولی دوباره به قاهره رفت و به تدریس پرداخت و به شهرت بسیاری رسید. سفرهای دیگری نیز به قدس كرد. هر وقت بدان شهر می‌رفت، برادرش كمال‌الدین امر فتوا را به او واگذار می‌كرد (علیمی، همانجا). زین‌الدین عمر بن احمد شمّاع حلبی شافعی (د 936ق / 1530م) گوید كه در 911ق / 1505م در قاهره در حلقۀ درس وی حضور یافته و از او فایدۀ بسیار برده است (ابن‌حنبلی، 1(1) / 65). ابن ابی شریف از راه شیخ الاسلامی‌ چیزی دریافت نمی‌كرد و مخارج زندگی وی از كارگاه صابون‌پزیی كه در قدس داشت، تأمین می‌شد (غزی، 1 / 104).
وی در 906ق / 1500م ازجانب ملك اشرف قانصوة بن عبدالله سلطان غوری (د 922ق / 1516م) به جای محیی‌الدین عبدالقادربن النقیب به مقام قضای شافعیه منصوب شد. در 910ق / 1504م از این مقام معاف و به سمت استادی مدرسۀ غوریه در مصر انتخاب گردید (ابن ایاس، 5 / 161؛ غزی، 1 / 103). در این مقام بود تا اینكه فتوایی دربارۀ متهمی ‌صادر كرد و آن فتوا برخلاف میل سلطان غوری بود. سلطان از وی خشمگین شد و او را از این سمت بركنار كرد (ابن حنبلی، 1(1) / 66؛ غزی، همانجا). او در شعر نیز دست داشت. ابیاتی از وی را سخاوی (1 / 135، 136)، سیوطی (ص 26) و دیگران آورده‌اند.
ابن ابی شریف در اواخر عمر گرفتار ناراحتیها و فشارهایی از جانب سلطان غوری شد و پس از یك بیماری طولانی در 80 سالگی درگذشت. چون هنگام مرگ او جنگ و فتنه در مصر حاكم بود كسی از مرگ او به درستی آگاه نشد (ابن ایاس، همانجا)، اما شوكانی نوشته است كه پس از درگذشت وی متوكل علی‌الله، خلیفۀ عباسی بر او نماز گزارد (1 / 27) و در كنار مقبرۀ شافعی به خاك سپرده شد (غزی، 1 / 105).

آثـار

ابن ابی شریف را آثار بسیاری است كه بیش‌تر آنها صورت منظوم كتابهای دیگران است. او بعضی از كتابهای زركشی، تفتازانی، امام الحرمین و نسفی را به نظم درآورد (سخاوی، 1 / 135). آثار منسوب به او عبارت است از: الآیات الّتی فیها الناسخ و المنسوخ (غزی، 1 / 104)؛ دیوان خطب: غزی (1 / 102) نوشته است، این دیوان را كه در نهایت بلاغت و فصاحت بوده، دیده است؛ شرح المنهاج: این كتاب به گفتۀ غزی (1 / 104)، در 4 جلد بزرگ بوده است؛ شرحی بر قسمتی از كتاب البهجة الوردیة؛ عنوان العطاء و الفتح فی شرح عقیدة بن دقیق العید؛ شرح الحاوی للقزوینی در فروع؛ منحة الواهب النعم و القاسم فی تلخیص رسالة الاستاذ القشیری ابی القاسم؛ منظومه‌ای در قرائات كه شامل 500 بیت است؛ المواهب القدسیة: شرحی بر النفحة القدسیة ابن الهائم در فرائض؛ النخبة كه منظومه‌ای است در صدو‌اندی بیت (سخاوی، 1 / 135).
آثار موجود وی عبارت است از: اسئلة رفعت الی ابی اسحاق ابراهیم ابن ابی شریف الشافعی و اجاب عنها فی الادخال و الاخراج و نحوه من ابواب الوقف و غیر ذلك، نسخه‌ای از آن در دارالكتب قاهره، (شم‍ 25920 ب) موجود است (سید، 1 / 47)؛ تفسیر الآتین و الحدیث، نسخه‌ای از آن در ایا صوفیا (شم‍ 393) موجود است (GAL, II / 24)؛ شرح قواعد الاعراب ابن هشام، نسخه‌ای از آن در گوتا، شم‍ 321 (پرچ، I / 307) و نسخه‌ای دیگر در كتابخانۀ سلطنتی برلین (شم‍ 6712) موجود است (آلوارت، I / 134)؛ عقود الدّر و الجوهر فی نبذة من اسرار سورة الكوثر، در تفسیر، نسخه‌ای از آن كه در 879ق / 1474م نوشته شده در كتابخانۀ ظاهریۀ دمشق (شم‍ 5881) نگهداری می‌شود (ظاهریه، 2 / 202، 203)؛ «قصیدة ابن ابی شریف»، نسخه‌ای از آن در مجموعه‌ای (شم‍ ‍7933 / 4) در كتابخانۀ سلطنتی برلین موجود است (آلوارت، I / 110-111).

مآخذ

ابن ایاس، محمدبن احمد، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، به كوشش محمد مصطفی، قاهره، 1404ق / 1984م؛ ابن حنبلی، محمدبن ابراهیم، درّ الحبب فی تاریخ اعیان حلب، به كوشش محمود حمد الفاخوری و یحیی زكریا عبارة، دمشق، 1972م؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1353ق؛ شید، خطی؛ سیوطی، نظم العقیان، به كوشش فیلیپ حتی، نیویورك، 1927م، شوكانی، محمدبن علی، البدر الطالع، بیروت، 1348ق؛ ظاهریه، خطی (علوم قرآنی)؛ علیمی، عبدالرحمن بن محمد، الانس الجلیل، اردن، 1973م؛ غزّی، محمدبن محمد، الكواكب السائرة، به كوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1945م؛ نیز:

Ahlwardt; GAL; Pertsch, W., Die arabischen Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Gotha, 1878-1892.

علی رفیعی