ابن ابی زرع

اِبْنِ اَبی زَرْع، ابوالحسن علی بن عبدالله یا علی بن محمد بن احمد بن عمر فاسی، مورخ مغربی (د پس از ۷۲۶ق / ۱۳۲۶م). از احوال او همین قدر می‌دانیم كه در فاس به توثیق و ارزیابی احادیث اشتغال داشت و در آن كار وی را به عدل ستوده‌اند (فروخ، ۶ / ۴۰۷). اثر معروف و موجود او الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوك المغرب و تاریخ مدینة فاس است كه به قرطاس نیز شهرت دارد. گروهی بر این عقیده‌اند كه قرطاس مصحّف فرطاس است و آن نام باغی است در فاس كه گفته شده زیری بن عطیة المغراوی فرمانروای مغرب در سدۀ ۴ق / ۱۰م به دست خود آن را احداث كرده بوده است (عبادی، ۳۴۸). قرطاس عموماً در تاریخ مغرب و خصوصاً در تاریخ شهر فاس نوشته شده است و رخدادهای دوران حكومت دولتهای ادریسی حسنی، زناته، مرابطین، موحدین و مرینیین را، از سده ۲ق / ۸م تا ۷۲۶ق یعنی روزگار سلطان ابوسعید عثمان بن یعقوب مرینی، در بر دارد. وی در این كتاب نخست هر دولتی را با ذكر نسب، قبایل و مراحل تأسیس آن آورده، سپس به شرح حال هر یك از سلاطین آن دولت به تفصیل و با ذكر نام و نسب، لقب، شمایل، صفات، مادر، فرزندان، حاجب، وزیر، قضات، پزشكان، فقیهان و جز آنها پرداخته است. سرانجام رخدادهای اجتماعی و اقتصادی آن روزگار، وفیات اعیان، وضع نرخها، بروز بیماریها و حوادث طبیعی را یاد كرده است. این كتاب چندین بار به چاپ رسیده است. بار اول در ۱۳۰۳ق / ۱۸۸۶م پس از آن مكرر در فاس و نیز در رباط در ۱۳۵۵ق / ۱۹۳۶م طبع گردیده و به زبانهای لاتین (توسط تورنبرگ[۱]، اوپسالا[۲]، ۱۸۴۳-۱۸۴۶م)، آلمانی (به وسیلۀ دُمبی[۳]، آگرام[۴]، ۱۹۷۴-۱۷۹۷م)، پرتغالی (به سعی مورا[۵]، لیسبون، ۱۸۲۴م)، فرانسه، (توسطّ بومیه[۶]، پاریس، ۱۸۶۰م) و اسپانیایی (به وسیله هویسی[۷]، والانس[۸]، ۱۹۴۸م) ترجمه شده است (EI2; GAL, S, II / 339; GAL, II / 312).
گروهی تألیف قرطاس را به صالح بن عبدالحلیم نسبت داده‌اند، و برخی نیز از دو تألیف به نام قرطاس یاد كرده‌اند كه پذیرفته نیست (نك‍ ‍: مقدمۀ ناشر بر نسخه چاپی انیس المطرب، ۵). بیش‌تر مورخانی كه از این كتاب استفاده و نقل كرده‌اند، از ابن ابی‌زرع، مؤلف آن نیز نام برده اند (ابن خلدون، ۴ / ۲۹، ۶ / ۳۷۲؛ قلقشندی، ۵ / ۱۸۹؛ ناصری، ۱ / ۶۲، ۱۵۳، ۱۷۵، ۳ / ۸، ۴۴، ۹۶). ناصری حتی سال ختم تألیف كتاب (۷۲۶ق) را نیز تصریح كرده، اما نام آن را الانیس المغرب القرطاس فی اخبار ملوك المغرب و تاریخ مدینة فاس آورده است كه ظاهراً تحریفی از نام اصلی كتاب است (۳ / ۱۸۰). ابن خطیب نیز از تاریخ ابن ابی زرع نقل كرده، ولی آن را روض القرطاس نامیده است (۱ / ۸۰).
از دیگر تألیفات ابن ابی زرع كتاب الذخیرة السنیة فی تاریخ دولة المرینیة (نك‍ : مقدمۀ قرطاس، ۷) و نیز ازهار البستان فی اخبار الزّمان، یا به ضبط حاجی خلیفه (۲ / ۹۶۲) زهرة البستان فی اخبار الزمان است كه خود از كتاب اخیر با صفت كتاب بزرگ (كتابنا الكبیر) یاد كرده است (۱۹، ۱۳۱).

مآخذ

ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوك المغرب و تاریخ مدینة فاس، رباط، ۱۹۷۲م؛ ابن خطیب، لسان‌الدین، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۹۵۵م؛ ابن خلدون، تاریخ، بیروت، ۱۹۵۹م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱، ۱۹۷۱م؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، ۱۹۵۷م، ۳ / ۲۲۳؛ عبادی، مختار، فی تاریخ المغرب و الاندلس، بیروت، ۱۹۷۸م؛ فروخ، عمر، تاریخ الآداب العربی، بیروت، ۱۹۸۳م؛ قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، مصر، مؤسسة المصریة العامة للتألیف و التّرجمة؛ ناصری، احمدبن خالد، الاستقصا، به كوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضا، ۱۹۵۴م؛ نیز:

EI2; GAL; GAL, S

محمدآصف فکرت