ابن ابی زرع

اِبْنِ اَبی زَرْع، ابوالحسن علی بن عبدالله یا علی بن محمد بن احمد بن عمر فاسی، مورخ مغربی (د پس از 726ق / 1326م). از احوال او همین قدر می‌دانیم كه در فاس به توثیق و ارزیابی احادیث اشتغال داشت و در آن كار وی را به عدل ستوده‌اند (فروخ، 6 / 407). اثر معروف و موجود او الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوك المغرب و تاریخ مدینة فاس است كه به قرطاس نیز شهرت دارد. گروهی بر این عقیده‌اند كه قرطاس مصحّف فرطاس است و آن نام باغی است در فاس كه گفته شده زیری بن عطیة المغراوی فرمانروای مغرب در سدۀ 4ق / 10م به دست خود آن را احداث كرده بوده است (عبادی، 348). قرطاس عموماً در تاریخ مغرب و خصوصاً در تاریخ شهر فاس نوشته شده است و رخدادهای دوران حكومت دولتهای ادریسی حسنی، زناته، مرابطین، موحدین و مرینیین را، از سده 2ق / 8م تا 726ق یعنی روزگار سلطان ابوسعید عثمان بن یعقوب مرینی، در بر دارد. وی در این كتاب نخست هر دولتی را با ذكر نسب، قبایل و مراحل تأسیس آن آورده، سپس به شرح حال هر یك از سلاطین آن دولت به تفصیل و با ذكر نام و نسب، لقب، شمایل، صفات، مادر، فرزندان، حاجب، وزیر، قضات، پزشكان، فقیهان و جز آنها پرداخته است. سرانجام رخدادهای اجتماعی و اقتصادی آن روزگار، وفیات اعیان، وضع نرخها، بروز بیماریها و حوادث طبیعی را یاد كرده است. این كتاب چندین بار به چاپ رسیده است. بار اول در 1303ق / 1886م پس از آن مكرر در فاس و نیز در رباط در 1355ق / 1936م طبع گردیده و به زبانهای لاتین (توسط تورنبرگ، اوپسالا، 1843-1846م)، آلمانی (به وسیلۀ دُمبی، آگرام، 1974-1797م)، پرتغالی (به سعی مورا، لیسبون، 1824م)، فرانسه، (توسطّ بومیه، پاریس، 1860م) و اسپانیایی (به وسیله هویسی، والانس، 1948م) ترجمه شده است (EI2; GAL, S, II / 339; GAL, II / 312).
گروهی تألیف قرطاس را به صالح بن عبدالحلیم نسبت داده‌اند، و برخی نیز از دو تألیف به نام قرطاس یاد كرده‌اند كه پذیرفته نیست (نك‍ ‍: مقدمۀ ناشر بر نسخه چاپی انیس المطرب، 5). بیش‌تر مورخانی كه از این كتاب استفاده و نقل كرده‌اند، از ابن ابی‌زرع، مؤلف آن نیز نام برده اند (ابن خلدون، 4 / 29، 6 / 372؛ قلقشندی، 5 / 189؛ ناصری، 1 / 62، 153، 175، 3 / 8، 44، 96). ناصری حتی سال ختم تألیف كتاب (726ق) را نیز تصریح كرده، اما نام آن را الانیس المغرب القرطاس فی اخبار ملوك المغرب و تاریخ مدینة فاس آورده است كه ظاهراً تحریفی از نام اصلی كتاب است (3 / 180). ابن خطیب نیز از تاریخ ابن ابی زرع نقل كرده، ولی آن را روض القرطاس نامیده است (1 / 80).
از دیگر تألیفات ابن ابی زرع كتاب الذخیرة السنیة فی تاریخ دولة المرینیة (نك‍ : مقدمۀ قرطاس، 7) و نیز ازهار البستان فی اخبار الزّمان، یا به ضبط حاجی خلیفه (2 / 962) زهرة البستان فی اخبار الزمان است كه خود از كتاب اخیر با صفت كتاب بزرگ (كتابنا الكبیر) یاد كرده است (19، 131).

مآخذ

ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوك المغرب و تاریخ مدینة فاس، رباط، 1972م؛ ابن خطیب، لسان‌الدین، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1955م؛ ابن خلدون، تاریخ، بیروت، 1959م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941، 1971م؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، 1957م، 3 / 223؛ عبادی، مختار، فی تاریخ المغرب و الاندلس، بیروت، 1978م؛ فروخ، عمر، تاریخ الآداب العربی، بیروت، 1983م؛ قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، مصر، مؤسسة المصریة العامة للتألیف و التّرجمة؛ ناصری، احمدبن خالد، الاستقصا، به كوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضا، 1954م؛ نیز:

EI2; GAL; GAL, S

محمدآصف فکرت