ابن ابی الخطاب

اِبْن اَبی الْخَطّاب، ابوجعفر محمد بن الحسین بن ابی‌الخطاب زید زَیات همدانی كوفی (د 262ق / 876م)، از نوادگان عبدالعزیز بن المهتدی بن محمد بن عبدالعزیز الاشعری القمی (طوسی، 183)، محدّث ایرانی در سدۀ 3ق / 9م و از راویان شیعه. نام او را نخستین بار كلینی (د 328 یا 329ق) در مواضع مختلف از اصول كافی محمد بن الحسین و ابن قولویه (ص 37) محمدبن الحسین بن ابی الخطاب آورده است. نجاشی نام و عنوان و كنیۀ او و پدرش و نیز نسبت وی را بدین‌گونه یاد كرده: محمد بن الحسین بن ابی الخطاب ابوجعفر الزَّیات الهمدانی (ص 236). همو سپس افزاید كه نام ابی الخّطاب زید است. حلّی نیز نام او را به همین صورت آورده جز اینكه ظاهراً به اشتباه به جای الحسین، ابی الحسین آورده است (ص 285)، اما آنچه عموم مؤلفان متقدم و متأخر بر آن تأكید كرده‌اند، نوشتۀ نجاشی است كه در پی اسم و عنوان او می‌افزاید: از اجّلۀ محدّثان شیعه، كثیر الروایه، ثقه و سرشناس و دارای تصانیف نیكو بود. او روایاتش را نیز مورد اعتماد می‌داند (همانجا). به نوشتۀ مامقانی (ص 106) وی از یاران سه پیشوای شیعۀ امامیه ــ امام جواد (ع)، امام هادی (ع) و امام حسن عسكری (ع) ــ بوده است، و سلسلۀ روات وی گاه با سه واسطه و گاه با شش واسطه به امامان پیشین شیعه و سرانجام به علی بن ابی طالب (ع) می‌رسد. به ملاحظۀ كثرت روایات و احادیث وی و درك حضور سه پیشوای شیعه، در پاره‌ای از منابع وی را از سالخوردگان عصر خود به شمار آورده‌اند. مامقانی (همانجا). سنین عمرش را صدواند یا نودواند نوشته‌اند (آقابزرگ، 2 / 334).
نجاشی این آثار را به او نسبت داده است: كتاب التوحید، كتاب المعرفة و البداء، كتاب الرد علی اهل القدر، كتاب الامامة (قس: آقا بزرگ، 2 / 332، 334)، كتاب اللؤلؤة، كتاب وصایا الائمة علیهم‌السّلام و كتاب النّوادر (ص 236). از خود ابن ابی الخطاب روایت شده كه تألیفات دیگری نیز داشته است (خویی،15 / 291).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن قولویه، جعفربن محمد، كامل الزیارات، به كوشش عبدالحسین امینی تبریزی، نجف، 1356ق / 1937م؛ حلی، حسن بن علی، كتاب الرجال، به كوشش جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، 1342ش؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، 1403ق / 1983م؛ طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، به كوشش محمود رامیار، مشهد، 1351ش؛ كلینی، محمدبن یعقوب، اصول كافی، به كوشش علی اكبر غفاری، بیروت، 1401ق / 1981م؛ مامقانی، عبدالله، تتقیح المقال، نجف، 1350ق / 1931م؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، بمبئی، 1317ق.

ابوالفتح حکیمیان