ابن ابی حکم

اِبْنِ اَبی حَكَم، افضل‌الدوله ابوالمحد محمد بن ابی حكم عُبیدالله (یا عبدالله: صفدی، 3 / 330) بن مظفّر باهِلی اندلسی دمشقی، پزشك و موسیقی‌دان اهل شام (د ح 570ق / 1174م). وی طبابت را نزد پدر خویش و استادان دیگر فراگرفت و در آن فن مهارت یافت و منصب ریاست پزشكان دمشق و طبابت مخصوص نورالدین محمود زنگی (د 569ق) فرمانروای شام و مصر به او واگذار شد. پس از آنكه نورالدین بیمارستان بزرگ نوری دمشق را تأسیس كرد، سرپرستی امور پزشكی آنجا را هم به وی سپرد و برای او حقوق و مستمری مقرر داشت (ابن ابی اصیبعه، 2 / 155). شمس‌الدین ابوالفضل بن ابی الفرج، چشم پزشك مشهور به مِطْواع، كه به احتمال قوی در همان بیمارستان به كار اشتغال داشته، برنامۀ كار روزانۀ ابن ابی حكم را بدین ترتیب گزارش كرده است كه وی نخست در حضور پرستاران، از بیماران عیادت می كرد و پس از معاینۀ دقیق برای هر كدام دارو یا دستوری می نوشت كه بی‌درنگ فراهم می‌ساختند و به كار می‌بستند؛ پس از آن به ارگ حكومتی می‌رفت و در آنجا نیز از بیماران دربار و اعیان دولت عیادت می‌كرد. آنگاه برمی‌گشت و به تالار بزرگ بیمارستان می‌آمد. پزشكان و دانشجویان از هر سو به خدمتش می‌شتافتند و از درس او بهره می‌جستند. امیر نورالدین كتب طبی فراوانی را وقف این بیمارستان كرده بود كه از آنها در دو قفسۀ صدر تالار نگهداری می‌شد و ابن ابی حكم در همین جا روزانه 3 ساعت به مباحثه و مطالعه و تدریس می‌پرداخت و سپس به خانۀ خود می‌رفت (همانجا؛ نعیمی، 2 / 137؛ عیسی بك، 403-404).
یكی از شاگردان برجستۀ ابن ابی حكم، شخصیت ذو فنون، مؤیدالدین محمد بن عبدالكریم حارثی دمشقی مشهور به ابوالفضل مهندس بود كه فنون و علوم پزشكی را از وی آموخت تا به مرحله‌ای عالی از حذاقت رسید و به راهنمایی استاد خود، كتابهای فلسفی و پزشكی متعددی را كه در خدمتش فرا می‌گرفت، نسخه‌برداری كرد. از جملۀ آنها مجموعۀ كتب شانزده‌گانۀ جالینوس است (ابن ابی اصیبعه، 2 / 191). همو می‌نویسد كه آن مجموعه را به خط ابوالفضل مهندس دیده كه ابن ابی حكم نیز با خط خود، قرائت آن كتاب را توسط ابوالفضل در نزد وی تأیید كرده است (همانجا).
ابن ابی حكم در علم هندسه و نجوم هم دست داشت، ولی در این دانشها از وی اثری گزارش نشده است. علاوه بر این او در موسیقی نظری و عملی هم استادی كامل بود. عود، نی و دیگر سازها را به خوبی می‌نواخت و حتی خود ارغنونی ساخته و نهایت دقت و مهارت را در آن به كار برده بود (همو، 2 / 155؛ صفدی، 3 / 331؛ نعیمی، 2 / 137؛ سوتر، 125).
دو اثر به ابن ابی حكم نسبت داده شده است:
1. شرح نهج الوَضاعة لاولی الخَلاعة. اصل این اثر، دیوان اشعار ابوالحكم اندلسی دمشقی است كه در آن نام برخی از شاعران دمشق ازجمله طالب صوری، نصر هیتی، عَرْقَله و دیگران را آورده و در اشعار خود جدّ و هزل را در هم آمیخته و دربارۀ بعضی از ستوران و نیز گروهی از آوازخوانان رثا گفته است و فرزندش ابن ابی حكم آن را شرح كرده است (مقّری، 2 /  638)؛ 2. مشكوة العلاج (فیلسوف‌الدوله، 1 /  159).

مآخذ

ابن ابی اصیبعة، احمدبن قاسم، عیون الانباء، قاهره، 1299ق / 1882م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381ق /  1961م؛ عیسی بك، احمد، معجم الاطباء، قاهره، 1361ق / 1942م؛ فیلسوف‌الدوله، میرزا عبدالحسین، مطرح الانظار، تبریز، 1334ق / 1916م؛ مقّری، احمدبن محمد، نفح الطیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق /  1968م؛ نعیمی، عبدالقادر، الدراس فی تاریخ المدارس، به كوشش جعفر الحسنی، دمشق، 1367ق /  1948م؛ نیز:

Süter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.

غلامرضا جمشیدنژاد