ابن ابی جمهور

اِبْنِ اَبی جُمْهور، محمّد بن زین‌الدّین علی بن ابراهیم بن حسن بن ابراهیم بن ابی جمهور اَحْسائی یا لحَصْاوی (زنده در 904ق / 1499م)، فقیه، محدّث و متكلم صوفی مشربِ شیعی امامی‌. تاریخ ولادت این دانشمند به درستی معلوم نیست. الشّیبی با استناد به صورت مجلس مناظرۀ احسائی با متكلم سنّی، تولد او را به طور قطع 838ق / 1435م دانسته است (ص 331). آنچه از منابع معتبر موجود برمی‌آید، این است كه ابن ابی جمهور در نیمۀ اول قرن 9ق / 15م در شهر لحصا یا احساء بحرین، در خانواده‌ای از اهل علم و تقوا به دنیا آمده است. پدرش شیخ زین‌الدین علی و جدّش شیخ ابراهیم از علما به شمار می‌رفتند (بحرانی، علی بن حسن، 399). وی ابتدا نزِدِ فضلای احساء علوم متداول را فراگرفت و از محضر پدر خود بهره‌ها برد، سپس به عراق سفر كرد و در نجف به حلقۀ شاگردان شیخ شرف‌الدین حسن بن عبدالكریم فتّال پیوست (شوشتری، 1 / 581) و از او اجازۀ روایت گرفت (خوانساری، 7 / 32؛ قمی‌، فوائد الرضویه، 383). در 877ق / 1472م از طریق شام عازم زیارت كعبه گردید. ضمن این سفر در «كَرَك نوح» ــ از نواحی جبل عامل و از مراكز معروف شیعه‌نشین (شوشتری، 1 / 78) ــ محضر درس شیخ علی بن هلال جزایری، از شاگردان ابوالعباس احمد بن فهد حلّی، را دریافت و یك ماه نزد وی ماند و از بركات انفاس او بهره‌مند گردید (همو، 1 / 581) و اجازۀ روایت گرفت (افندی اصفهانی، 5 / 115؛ قمی‌، همانجا). پس از این سفر به احساء بازگشت و چندی بعد به قصد زیارت عتبات رهسپار عراق شد و از آنجا برای زیارت مشهد رضا (ع) عازم طوس گردید. در این سفر رسالۀ زاد المسافرین فی اصول‌الدّین را تألیف كرد كه بعدها به درخواست سید محسن بن محمد رضوی قمی ــ از بزرگان و معاریف مشهد ــ شرحی به نام كشف البراهین بر آن نوشت (شوشتری، 1 / 582). ابن ابی جمهور بقیۀ عمر خود را در خراسان گذرانید و همواره میان طوس و شهرهای دیگر در سیر و سفر بود. در طوس علاوه بر تدریس و تألیف، با علمای اهل سنّت در اثبات حقّانیت مذهب تشیع و خلافت علی (ع) مناظراتی داشته است. مهم‌ترین این مناظرات، مناظره با فاضل هروی است كه در 878ق در خانۀ سید محسن رضوی انجام گرفته و فاضل هروی را مجاب كرده است (بحرانی، یوسف بن احمد، 166). گرچه در متن مناظرات دربارۀ فاضل هروی توضیحی داده نشده است، ولی گمان می‌رود كه مقصود از این شخص، شیخ الاسلام احمد بن یحیی بن سعدالدین تفتازانی باشد كه «مدت سی سال سمت قضاوت هرات را داشت و در 916ق / 1510م با جمعی از علمای هرات به دستور شاه اسماعیل صفوی كشته شد» (الشیبی، 332).
سال دقیق وفات ابن ابی جمهور روشن نیست، امّا از قراین چنین برمی‌آید كه شیخ تا ذیقعدۀ سال 904ق / ژوئن 1499م زنده بوده است، زیرا در این تاریخ به درخواست دوستان و شاگردان خود شرحی به نام مُعین الفكر بر كتاب باب حادی عشر نوشته است (مشكوة، 3 / (1)587). ابن ابی جمهور با فقیه معروف، محقق ثانی علی بن عبدالعال كَرَكی (د940ق / 1533م) معاصر بود (قمی‌، هدیة الاحباب، 53).

آثار

1. عوالی الّلآلی العزیزیة فی الاحادیث‌الدینیة، یا عوالی الّلآلی الحدیثیة علی مذهب الامامیة، كتابی است جامع اخبار و روایات شیعه، در یك مقدمه و دو باب و یك خاتمه. مقدمه ده فصل دارد كه در فصل اول، مؤلف طُرق روایت خود را ذكر كرده است. باب اول شامل احادیث فقهی بدون ترتیب متداول، در چهار «مسلك»: احادیثی كه برخی از متقدمان از رسول اكرم و ائمۀ هدى نقل كرده‌اند؛ احادیث روایت شده از طریق جمال المحققین حسن بن یوسف حلّی؛ احادیثی كه شمس‌الدین محمد بن مكی، معروف به شهید اول، در بعضی از تألیفات خود روایت كرده است؛ احادیث روایت شده به طریقۀ شیخ مقداد بن عبدالله سیوری. باب دوم شامل احادیث مرتب شده به ترتیب ابواب فقه، در دو «قِسم»: یكی احادیث روایت شده به طریقۀ جمال المحققین علاّمۀ حلّی به روایت پسرش فخر المحققین، دیگری احادیث روایت شده به طریقۀ محقق حلّی جعفر بن محمد به روایت شیخ ابوالعباس احمد بن فهد حلّی. خاتمه كتاب مشتمل بر دو «جمله» است: «جملۀ» اول در احادیث متفرقه، و «جملۀ دوم» در روایات متعلق به علم و اهل علم.
احْسائی، چنانكه در فصل اول از مقدمۀ كتاب متذكر می‌شود، در این كتاب احادیث و روایات شیعه را از هفت طریق نقل كرده است: اول، از پدرش شیخ زین‌الدین علی؛ دوم، از شیخ شمس‌الدین محمد بن كمال‌الدین موسی موسوی حسینی؛ سوم، از شیخ حرزالدّین اوائلی؛ چهارم، از شیخ شمس‌الدین محمدبن احمد موسوی حسینی؛ پنجم، از شیخ شرف‌الدّین حسن بن عبدالكریم فتّال؛ ششم، از شیخ زین‌الدین علی بن هلال جزایری؛ هفتم، از شیخ وجیه‌الدّین عبدالله بن علاءالدین فتح الله بن رضی‌الدین عبدالملك بن شمس‌الدین واعظ قمی ‌قاسانی، سلسلۀ روات این هفت طریق به جمال المحققین حسن بن یوسف بن مطهر حلّی (د 727ق / 1327م) می‌رسد و با واسطۀ مشایخ او به ائمۀ اطهار می‌پیوندد (نک‍ : عوالی الّلآلی، 1 / 5-11).
كتاب عوالی الّلآلی همواره مورد توجه علمای شیعه بوده است، چنانكه سید نعمت الله جزایری شرحی به نام جواهر الغوالی یا مدینة الحدیث بر آن نوشته است. گروهی از مشایخ امامیه به دلیل اینكه در این كتاب غثّ و سمین به هم آمیخته و در نقل احادیث عامّه زیاده‌روی شده است، مؤلف را موثّق ندانسته و بر مرویات كتابش اعتماد نكرده‌اند (بحرانی، یوسف بن احمد، 167). مجلسی دراین‌باره می‌نویسد: «كتاب غوالی اللّئالی اگرچه مشهور است و مؤلف آن در فضل معروف، ولی پوست را از مغز جدا نكرده و اخبارِ مخالفان متعصب را با روایات اصحاب [= امامیه] آمیخته است، به همین جهت به نقل برخی از آن احادیث اكتفا كردیم» (جزء اول، فصل دوم از مقدمه، ص 31). خوانساری نیز بر آن است كه ابن ابی جمهور معتبر و موثّق نیست، زیرا به عملِ به مطلق اخبار معتقد بوده و كتابی هم در باب اثبات عمل به مطلق اخبار وارده در كتب امامیه نوشته است (7 / 33). به طور كلی ایراداتی كه بر این كتاب گرفته‌اند بر دو قسم است: یكی ایرادات مربوط به روایات از قبیل مرسل و آحاد و غلوآمیز و از مرویات عامه بودن آنها و دیگری ایرادات مربوط به مؤلف از قبیل صوفی مشرب بودن و تمایل به فلسفه و تساهل در نقل روایات (مرعشی، 4، 5).
دربارۀ ضبط درست نام این كتاب اختلاف است. گروهی آن را الغوالی ضبط كرده‌اند (مجلسی، همانجا؛ حرّ عاملی، 2 / 253؛ بحرانی، یوسف بن احمد، 167؛ خوانساری، 7 / 26؛ مامقانی، 3 / 151)، اما دستۀ دیگر مانند نوری طبرسی در مستدرك الوسایل (3 / 365) نام آن را العوالی نوشته‌اند. قمی ‌در فواید الرضویة (همانجا) پس از ذكر اختلافات، با استناد به سخن استادش نوری و به گواهی شرح سید نعمت‌الله جزایری، العوالی را ترجیح می‌دهد. دانش‌پژوه معتقد است كه «اسم كتاب آنچنانكه نوری می‌نویسد و به گواهی نسخه‌های اصل و شرح و اجازه‌ها عوالی الّلآلی است گرچه غوالی اللئالی بر سر زبانها است» (مشكوة، 3(5) / 1424). این كتاب به كوشش مجتبی عراقی، با حواشی سودمند و مُمتّع در تطبیق احادیث با مآخذ شیعی و سنّی، همراه رسالۀ الرّدود و النّقود تألیف مرعشی نجفی كه حاوی دفاع از ابن ابی جمهور و پاسخ ایرادات است، در چهار مجلد، به سال 1403ق در قم منتشر شده است. نسخه‌ای از این كتاب به خط خود مؤلف در كتابخانۀ آستان قدس موجود است كه در 897ق در خانۀ سید محسن رضوی نوشته شده است (آستان، 1 / 60).
2. مُجْلی مِرآة المُنجی، كتابی است در علم كلام، آمیخته با مباحث فلسفی و عرفانی و قواعد سیر و سلوك متصوّفه و خلاصه‌ای از تهذیب اخلاق، كه تألیف و كتابت آن در صفر 896ق / دسامبر 1490م پایان یافته است (ابن ابی جمهور، المجلی، 4 / 585). این كتاب شرحی است بر رسالۀ مسلك الافهام فی علم الكلام از خود مؤلف، توضیح اینكه نویسنده متن اولیۀ كتاب را در جوانی در نجف تألیف كرد و مورد توجه قرار گرفت. بعدها برای توضیح مطالب، حاشیه‌ای بر آن نوشت كه به النّور المنجی من الظّلام معروف شد. پس از مدتی كه طلاب و علاقه‌مندان از این كتاب استقبال كردند، در آن تجدیدنظر كرد و بعد از اصلاحات لازم و شرح موارد مبهم و مجمل، متن كامل كتاب تدوین گردید (همان، 3، 4).
مجلی یك مقدمه و دو «قسم» و یك خاتمه دارد. مقدمۀ كتاب مطالبی است دربارۀ برخی از نكات مربوط به علم منطق (صناعات خمس)، تعریف و موضوع و مبادی و غایت علم كلام، مباحثی مربوط به امور عامّه (وجود و عدم، علّت و معلول، جهات ثلاث، حدوث و قدم، تقابل ... ) و جواهر و اعراض. «قِسم» اول و دوم كتاب شامل مباحث اصلی علم كلام است، زیرا به گفتۀ مؤلف، علم كلام در حقیقت دو مبحث اساسی دارد: یكی مبحث توحید و دیگری مبحث افعال ( مجلی، 202). «قسم» اول (فی التوحید) شامل مباحثی است از قبیل: اثبات واجب الوجود از طرق گوناگون، خواص واجب الوجود، صفات واجب الوجود، الدلّۀ توحید، علم واجب ... «قِسم» دوم مربوط به مباحث افعال است. مؤلف در ذیل همین قسمت، به مبحث نبوت عامه و خاصه پرداخته و سپس دربارۀ امامت و ولایت، دلایل امامت علی (ع) و فضایل او و مطاعن خلفای سه‌گانه بحث كرده است. پی‌آمد این مطلب، مسائل مربوط به ثواب و عِقاب و سعادت و شقاوت نفوس انسانی است كه تحت عنوان «مباحث المعاد» مطرح شده است. خاتمۀ كتاب مباحثی است دربارۀ: چگونگی سلوك الی الله و شرایط آن، مقامات و مراتب سلوك، تقوا و مراتب آن، درجات سالكان الی الله، بیان ریاضات و مجاهدات، مراتب اهل سلوك، خطرات سالك در جریان سیر و سلوك و وصایای مؤلف. ابن‌ابی‌جمهور در این كتاب كوشیده است تا میان علم كلام و فلسفه (مخصوصاً افكار شیخ اشراق) و عرفان (به ویژه عقاید ابن‌عربی و شارحان او) تطبیق دهد و با تأویل آیات و روایات، تشیع را با تصوّف سازگار كند. به همین جهت است كه برخی از محققان او را از ادامه‌دهندگان كار سید حیدر آملی (د پس از 794ق / 1329م) در توجه به حكمت الهی شیعی و آمیختن آن با عرفان ابن عربی، و از عوامل مؤثر در به وجود آمدن و شكوفایی مكتب فلسفی اصفهان (میرداماد و ملاّصدرا و شاگردان آنان) دانسته‌اند (كربن، 209). كتاب مجلی در 1324ق / 1906م در تهران چاپ سنگی شده است. از این كتاب نسخه‌های خطی متعددی نیز در كتابخانه‌های ایران و دیگر كشورها موجود است (ملك، 1 / 635؛ مركزی، 8 / 260؛ مركزی و مركز اسناد، 16 / 506، 758، 17 / 178؛ نیز نک‍ : GAL, II / 255, 256؛ بانكیپور، X / 116). این كتاب به نامهای المجلی فی مرآة المنجی فی المنازل العرفانیة و سیرها (دانش‌پژوه، 83)، جمع الجمع، جامع الجمیع فی الكلامین و الحكمتین و التصوف و مجلی السّرائر نیز خوانده شده است (ملك، همانجا؛ مركزی و مركز اسناد، 16 / 506).
3. رسالۀ الاقطاب الفقهیة و الوظائف ‌الدینیة علی مذهب الامامیة، كه در آن قواعد فقهی را مرتّب و مدوّن كرده است. این كتاب شبیه القواعد شهید اول است و چنانكه مؤلف در مقدمۀ آن می‌نویسد پس از عوالی الّلآلی تألیف شده است (آقابزرگ، 2 / 273). نسخۀ خطی این رساله در كتابخانۀ مركزی دانشگاه موجود است (مركزی، 12 / 2674).
4. رسالة البرمكیة فی فقه الصلوة الیومیة (آقابزرگ، 3 / 88)، این رساله را یكی از شاگردان و مستفیدان شیخ در زمان خود مؤلف به فارسی ترجمه كرده است (مشكوة، 3(5) / 1827).
5. الانوار المشهدیة فی شرح الرّسالة البرمكیة، شرحی است بر رسالۀ برمكیۀ مذكور (آقابزرگ، 2 / 441؛ مشكوة، همانجا).
6. التّحفة الحسینیة فی شرح الرّسالة الالفیة (آقابزرگ، 3 / 430)، متن اصلی این رساله به نام الالفیة فی فقه الصلوة از شهید اول است .
7. المسالك الجامعیة فی شرح الالفیة الشهیدیة، شرح دیگری است بر الفیۀ شهید اول. نسخه‌ای از این رساله در كتابخانۀ آستان قدس موجود است (همو، 3 / 430، 13 / 114).
8. تحفة القاصدین فی معرفة اصطلاح المحدّثین (همو، 3 / 461).
9. بدایة النهایة فی الحكمة الاشراقیة (همو، 3 / 59).
10. رسالۀ معین الفكر، در شرح كتاب باب حادی عشر (همو، 13 / 123).
11. شرحی بر رسالۀ معین الفكر به نام معین المعین (همانجا؛ مشكوة، همانجا).
12. رسالۀ كاشفة الحال عن احوال الاستدلال، كتابی است در مبحث اجتهاد، دارای یك مقدمه و 5 فصل و یك خاتمه، كه در طوس به سال 880ق / 1475م نوشته شده است (آقابزرگ، 17 / 240) و نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه و آستان قدس موجود است (مركزی، 8 / 408؛ مشكوة، 3(5) / 1716، 1717؛ آستان، 6 / 75؛ نیز: GAL, S, II / 272).
13. رسالة فی العمل باخبار اصحابنا (حرّ عاملی، 2 / 353؛ خوانساری، 7 / 26).
14. رسالۀ المناظرة مع الفاضل الهروی، شرح سه مجلس گفت‌وگو و مناظرۀ مؤلف است با فاضل هروی در مسألۀ امامت و اثبات حقّانیت علی (ع). قاضی نورالله شوشتری (1 / 582) قسمتی از این مناظره را به فارسی نقل كرده است و نیز جلال‌الدین محمد بن محمد كاشانی متن كامل آن را در 1001ق / 1593م در هند به فارسی ترجمه كرده است (مشكوة، 3(1) / 627؛ برای نسخه‌های خطی دیگر، نک‍ : مركزی،، 8 / 707، 11 / 2058، 2163؛ آستان، 4 / 46، 258؛ آلوارت، II / 460).
15. رسالۀ زاد المسافرین فی اصول‌الدین، در علم كلام (آقابزرگ، 12 / 10).
16. كشف البراهین در شرح رسالۀ زاد المسافرین كه در 878ق / 1473م در مشهد به درخواست محسن رضوی نوشته شده است (همانجا؛ GAL, S, II / 272).
17. درر اللآلی العمادّیة فی الاحادیث الفقهیة، در روایات و اخبار كه در 899ق / 1494م به نام امیر عمادالدین تألیف و در 901ق / 1496م پاكنویس شده است. این كتاب مقدمه و سه «قِسم» و یك خاتمه دارد و چنانكه مؤلف در مقدمه تصریح می‌كند بعد از عوالی الّلآلی نوشته شده است. حُرّ عاملی (همانجا) از این كتاب به «الاحادیث الفقهیة» تعبیر كرده است (آقابزرگ، 8 / 133-134، 12 / 10؛ مشكوة، 3(1) / 625؛ آستان، 5 / 82).
18. نثر الّلآلی، در احادیث و اخبار (حاجی خلیفه، 2 / 1928). احتمال می‌رود كه این كتاب نام دیگر درر اللآلی باشد (نوری، 3 / 365).
19. رسالۀ التّحفة الكلامیة، در دو مقاله: یكی در تقریر قوانین منطق كه یك مقدمه و دو «قِسم» دارد، و دیگری در مباحث كلامی‌ كه شامل سه مقدمه و پنج باب و یك خاتمه است (آقابزرگ، 3 / 463، 20 / 186؛ نیز: برای نسخه‌های خطی این رساله، نک‍ : مركزی و مركز اسناد، 17، 239).
ابن ابی جمهور شاگردانی نیز داشته است كه از او اجازۀ روایت گرفته‌اند، از آن جمله‌اند: سید محسن رضوی قمی ‌كه شیخ اجازۀ قرائت و املای كتاب عوالی اللآلی را به وی داده است، شیخ ربیعة بن جمعه، شیخ شرف‌الدین محمود طالقانی و شیخ شمس‌الدین محمد بن صالح غروی (خوانساری، 7 / 34؛ قمی‌، الكنی و الالقاب، 1 / 192).
ابن ابی جمهور با وجود فقاهت و تبحّر در كلام و روایات و احادیث، همواره مورد اعتراض گروهی از مشایخ و فقهای شیعه قرار گرفته است. به نظر می‌رسد كه تمایل او به فلسفه و تصوّف [مخصوصاً در كتاب مجلی] و سهل‌انگاری در نقل اخبار و استفاده از روایات عامّه و مُرسل و آحاد [به خصوص در كتاب عوالی اللآلی] علت این اعتراض و عدم اعتماد بوده است (بحرانی، یوسف، 167؛ مامقانی، 3 / 151). در مقابل این گروه، دستۀ دیگری از بزرگان امامیه مانند سید نعمت‌الله جزایری در جواهر الغوالی و نوری در مستدرك الوسائل (3 / 361-365)، و نیز از معاصران، آیت‌الله مرعشی نجفی در رسالۀ الرّدود و النّقود (ص 2) به دفاع از وی پرداخته و ایرادها را پاسخ گفته‌اند و با اوصافی از قبیل «الحبر النّبیل، المحدّث المتكلم، العارف المتألّه، الزاهد الورع التّقّی، جامع العلوم السمعیة و العقلیة» از او تجلیل كرده‌اند.

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذریعة؛ ابن ابی جمهور، محمدبن علی، عوالی الّلآلی به كوشش مجتبی عراقی، قم، 1403ق / 1983م؛ همو، مجلی مرآة المنجی، تهران، 1324ق؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، قم، 1401ق؛ بحرانی، علی بن حسن، انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، به كوشش محمد علی محمد رضا الطبسی، نجف، 1377ق؛ بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، قم، مؤسسۀ آل البیت؛ بغدادی، اسماعیل بن محمدامین، ایضاح المكنون، استانبول، 1945-1947م؛ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ حرّ عاملی، محمدبن حسن، الامل الآمل، بغداد، 1385ق / 1965م؛ خوانساری، محمدباقر بن زین‌العابدین، روضات الجنّات، تهران، 1390ق؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، «سه فیلسوف ایرانی»، مهر، س 10، شم‍ 1، بهار، 1343ش، صص 82-84؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1375ق؛ الشیبی، كامل مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمۀ علیرضا ذكاوتی قراگزلو، تهران، 1359ش؛ قمی‌، عباس، فوائد الرّضویة، تهران، 1327ش؛ همو، الكنی و الالقاب، تهران، 1397ق؛ همو، هدیة الاحباب، تهران، 1363ش؛ كربن،‌ هانری، تاریخ فلسفۀ اسلامی‌، ترجمۀ اسدالله مبشّری، تهران، 1358ش؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، 1352ق / 1933م؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، 1398ق؛ مرعشی، شهاب‌الدین، الردود و النقود [ضمیمۀ عوالی اللئالی]، قم، 1403ق؛ مركزی، خطی؛ مركزی و مركز اسناد، خطی؛ مشكوة، خطی؛ ملك، خطی؛ نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرك الوسائل، تهران، 1318-1321ق؛ نیز:

Ahlwardt; Bankipore; GAL; GAL, S.

صمد موحد