ابن ابی داوود

اِبْنِ اَبی داوود، ابوبكر عبدالله بن سلیمان بن اشعث بن اسحاق بن بشیربن شداد بن عمرو (یحیی) بن عمران ازدی سجستانی 230-316ق / 844- 928م)، قاری، فقیه و از حافظان بنام حدیث. در سیستان (یاقوت، 3 / 192: سجستان) یا شهری در اطراف كابل (سمعانی، 7 / 84) یا دهی در بصره (ابن خلكان، 2 / 405) زاده شد و در كودكی همراه پدرش ابوداوود سلیمان (202-275ق / 820- 888م)، نویسندۀ سنن، از زادگاه خویش كوچ كرد و به گفتۀ ابن عماد در نیشابور و دیگر شهرها بالید (2 / 273) و از شیوخ پدرش در مصر و شام سود جست (ابن‌خلكان، 2 / 405).
با اینكه ابن ابی داوود زمانی دراز زیسته است، اطلاع زیادی از احوال او در دست نیست. همین‌اندازه گفته شده كه وی به شهرهای بسیاری در شرق و غرب سفر كرده و از محدّثان و دانشمندان در این سرزمینها دانش و حدیث آموخته است: در بغداد از احمد بن منیع، در بصره از محمد بن بشار، در مصر از احمد بن صالح طبری، در شام از محمد عون حمصی، در نیشابور از محمدبن یحیی ذُهلی و در مرو از ابوداوود سلمیان‌بن معبدسنجی (سمعانی، 7 / 85). افزون بر این، ابن ابی داوود به خراسان، جبال، اصفهان، فارس، بصره، كوفه، مدینه، مكه، جزیره و ثغور سفر كرده و از این محدّثان و فقیهان نیز حدیث آموخته و نقل كرده است: عیسی بن حمّاد، ابوطاهر بن سَرْح، محمد بن اسلم، علی بن خشْرَم مَروزی، مُسیب بن واضح، ابوسعید اشجّ، سَلَمة بن شَبِیب، احمد بن ازهر نیشابوری، اسحاق بن منصور كوسج، محمد بن مثنی، عمروبن علی بصری، نصر بن علی بصری، اسحاق بن ابراهیم نهشلی، زیاد بن ایوب، محمد بن عبدالله مخرمی، یعقوب دورَقی، یوسف بن موسی قطّان، محمد بن عبدالرحیم صاعقه (سبكی،
3 /  308؛ علیمی، 15-16)، محمدبن سلمۀ مرادی (داوودی، 1 / 230)، عیسی ]بن[ زغبه (ذهبی، العبر، 1 / 472)، سلیمان خلاد، حسن بن ابح، ابوزید عمربن شبه، یونس بن حبیب اصفهانی، موسی بن حزام ترمذی، یعقوب بن سفیان فسوی (ابن جزری، 1 / 420-421). عباد بن یعقوب رواجنی، محمد بن مصفی حمصی، علی بن حرب موصلی (خطیب بغدادی، 9 / 465) و پدرش ابوداوود سجستانی (عبدالحمید، 8).
ابن ابی داوود روزگاری در اصفهان اقامت گزید. به گفتۀ ابن بدران برخی از عالمان این شهر بدو رشك بردند و نزد فرمانروای شهر از وی سعایت كردند و او را به دشمنی با امام علی (ع) و وابستگی به ناصبیان و خوارج متهم ساختند. فرمانروا قصد جان او كرد، اما او به یاری یكی از بزرگان به نام محمدبن عبدالله‌بن حسن از مرگ نجات یافت و اصفهان را ترك گفت (7 / 442). عبدالله در بغداد نیز جایگاهی ممتاز یافت. خلیفه منبری در مسجد به وی اختصاص داد كه او از آن به مثابۀ كرسی تدریس و نقل حدیث بهره می‌گرفت (خطیب بغدادی، 9 / 465). وی در روزگار خویش پیشوای محدّثان شمرده می‌شد (سیوطی، 325) و بیش‌تر راویان حدیث آن سامان در سدۀ 3ق /  9م و نخستین دهۀ سدۀ 4ق از او حدیث آموخته‌اند. این گروه اینانند: عبدالرحمن بن ابی‌حاتم، ابوبكر بن مجاهد، دعلج بن احمد، محمد بن مظفر ورّاق، دارقُطْنی، ابوعمر بن حیویه، ابوحفص بن شاهین، ابوبكر وراق، ابوحسین بن سَمعون، ابواحمد حاكم، ابوطاهر مخلّص، عیسی بن جراح، محمدبن زُنبور، ابومسلم كاتب (سبكی، 3 /  308)، عبدالباقی ابن قانع، ابوبكر شافعی، ابوالقاسم بن حبّابه، ابوعبدالله بطّه، عیسی بن وزیر (علیمی، 16)، نقاش، عبدالواحد بن عمر، محمدبن احمد بن علی بغدادی، زیدبن ابی بلال (ابن جرزی، 1 / 421)، محمد بن عبدالله بن شُخَیر و ابوبكر بن شاذان (خطیب بغدادی، 9 / 465). از مؤلفین صحاح، حافظ نیشابوری و بن حمزۀ اصفهانی، به او استناد كرده‌اند (ابن خلكان، 2 / 305).
چنانكه از احوال ابن ابی داوود برمی‌آید او را حافظه‌ای نیرومند بود و بیش از پدرش حدیث از حفظ داشت. بن شاهین، یكی از شاگردانش، می‌گوید كه هرگز در دست او كتابی ندیدم، همۀ احادیث را از حفظ املاء می‌كرد (داوودی، 1 / 231). گویند كه در اصفهان بی‌آنكه كتابی در دست داشته باشد، 000‘30 حدیث برخواند (سیوطی، 325). خود نیز ادعا كرده است كه 000‘30 حدیث به یاد دارد (علیمی، 16). همچنین خود گفته: هرچه ابراهیم حربی از حفظ داشت، من نیز از حفظ دارم (سیوطی، همانجا). وی افزون بر حدیث و فقه در ستاره‌شناسی نیز دستی داشت كه ابراهیم حربی از آن بی‌بهره بود (داوودی، 1 / 232).
وثاقت ابن ابی داوود در نقل و حدیث محل تردید است. بیش‌تر رجال‌شناسان و تاریخ‌نگاران وی را پارسا و موثق دانسته‌اند (ذهبی، المغنی، 1 / 341؛ سمعانی، 7 / 85؛ ابن‌جزری، 1 / 420؛ ابن‌حجر، 3 / 293)، ولی پدرش او را كذّاب خوانده و از اینكه فرزندش بر مسند قضا نشیند، ابراز ناخشنودی كرده است (جرجانی، 4 / 1577؛ ذهبی، میزان الاعتدال، 2 / 433). این شهادت پدر در مورد فرزند سبب شده است كه كسانی چون ابن صاعد، عبدالله را غیرقابل اعتماد بدانند. ولی ذهبی به دلیل دشمنی ابن‌صاعد با ابن ابی‌داوود این سخن را بی‌اعتبار شمرده است (همانجا) و خود، او را موثق می‌داند و بر این باور است كه نسبت كذب از سوی پدر بدو در زمینه‌های دیگر جز حدیث بوده است (المغنی، 1 / 341). این سخن ذهبی با این شهادت دارقطنی، شاگرد ابن ابی داوود، كه می‌گوید: «او ثقه است ولی در بیان حدیث بسیار خطا می‌كند» (میزان الاعتدال، همانجا) با روایتی دیگر از ابی داوود كه در آن فقط از تمایل فرزندش به پذیرفتن مقام قضا اظهار ناخشنودی كرده (جرجانی، 4 /  1578)، سازگار است .
با اینكه از برخی از روایت تاریخ برمی‌آید كه ابن ابی داوود چندان دلبستگی به كتاب و كتابت نداشته، در عین حال قطعی است كه چند كتاب و رساله در تفسیر، كلام، حدیث و علوم قرآنی نوشته است. تا آنجا كه می‌دانیم دو كتاب از وی در سالهای اخیر چاپ شده است: المصاحف، قاهره، 1355ق / 1936م؛ البعث و النشور، قاهره، 1374ق / 1954م. اثر دیگری نیز از او به نام رسالة فی متشابه التعبیر باللفظ فی آیات القرآن، به صورت خطی در دمشق موجود است. نوشته‌های دیگر ابن ابی داوود كه در حال حاضر جز نام، اطلاعی از آنها در دست نیست، اینهاست: المسند و السنن، هر دو در حدیث؛ الناسخ و المنسوخ؛ فضائل القرآن؛ شریعة القاری؛ شریعة التفسیر؛ نظم القرآن؛ المصابیح، در حدیث، القراءات و التفسیر (ابن ندیم، 324؛ بغدادی، 1 / 444؛ داوودی، 1 / 230؛ حاجی خلیفه، 2 / 1702).
مذهب ابن ابی داوود چندان روشن نیست. نیای بزرگ او عمرو بن عمران از یاران امام علی (ع) بود و در پیكار صفین شهید شد (سمعانی، 7 / 85)، اما ابن ابی داوود خود در اصفهان و بغداد به ناصبی بودن متهم گردید كه از آن تبرّی جسته و تبرئه شده است (ذهبی، میزان الاعتدال، 2 / 434، 435؛ ابن‌بدران، 7 / 442). با آنكه روایاتی نیز حاكی است كه وی در فضایل علی (ع) سخن می‌گفته است، شیعی بودن او غیر محتمل است؛ به ویژه آنكه طبری تجلیل وی از علی (ع) را ناشی از ترس دانسته است (ذهبی، میزان الاعتدال، 2 / 435). از سوی دیگر، نام وی هم در سلسلۀ فقیهان و محدّثان حنبلی آمده (ابن‌ابی‌یعلی، 1 / 51) و هم در طبقات فقیهان شافعی (عبادی، 60؛ سبكی، 3 / 307)، اما احتمال حنبلی بودن او بیش‌تر است. ابن بدران تصریح می‌كند كه ابن ابی‌داوود پس از تبرئه شدن از انتساب به ناصبیان در بغداد به نقل فضایل علی (ع) پرداخت، سپس مذهب حنبلی گزید و از مشایخ آنان شد (7 / 442). از سخنان اوست: همۀ مردمان از من بهلند، مگر آنان كه مرا به بغض علی رضی الله عنه متهم داشته‌اند (ذهبی، میزان الاعتدال، 2 / 434).
گفته‌اند كه ابن ابی داوود در اواخر زندگی نابینا گشت، ولی همچنان به تدریس و ترویج حدیث ادامه داد. هنگامی‌كه درگذشت، مردم بغداد از وی تجلیل بسیار كردند و آورده‌اند كه 80 بار بر او نماز گزاردند و عدۀ نمازگزاران از 000‘300 تن گذشت. سرانجام وی را در گورستان باب بستان بغداد به خاك سپردند (ذهبی، دول الاسلام، 1 /  139؛ علیمی، 19؛ ابن‌بدران، 7 / 442-443).

مآخذ

ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، به كوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1371ق؛ ابن‌بدران، عبدالقادر، تهذیب تاریخ ابن‌عساكر، دمشق، مكتبة العربیة، ابن جزری، محمدبن محمد، غایة النهایة، قاهره، 1351ق؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1330ق؛ ابن‌خلكان، وفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1969م؛ ابن عدی، عبدالله، الكامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، 1985م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق؛ ابن ندیم، الفهرست، بیروت، 1398ق؛ ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالفكر؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتاب العربی؛ داوودی، محمدبن علی، طبقات المفسرین، به كوشش علی محمد عمر، قاهره، 1972م؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، دول الاسلام، حیدرآباد دكن، 1364ق؛ همو، العبر، به كوشش ابوهاجر محمد، بیروت، 1405ق؛ همو، المغنی، به كوشش نورالدین عتر، بیروت، 1971م؛ همو، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1382ق؛ سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الكبری، به كوشش محمود طناجی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1965م؛ سمعانی، عبدالكریم بن محمد، الانساب، به كوشش عبدالرحمن بن یحیی معلمی، حیدرآباد دكن، 1396ق؛ سیوطی، جلال‌الدین، طبقات الحفاظ، بیروت، 1983م؛ عبادی، محمد بن احمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، به كوشش گوستاو یتسام، لیدن، 1964م؛ عبدالحمید، محمد محیی‌الدین، مقدمه بر سنن (نك‍ : ابوداوود در همین مآخذ)؛ علیمی، عبدالرحمن، المنهج الاحمد، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1984م؛ یاقوت، بلدان، بیروت، 1957م.

حسن یوسفی اشکوری