ابن ابی ازهر

ابْنِ اَبی اَزْهَر، ابوبكر محمّد بن مَزْید (یا محمد بن احمد بن مزید) بُوشنجی خُزاعی (ربیع‌الآخر 233-325ق / 847-937م)، ادیب، شاعر، نحوی و محدّث. تاریخ ولادت او را صولی (د 336ق / 947م) كه معاصر او بوده به حدس، 233ق نقل كرده است (ص 88) و دیگران (ابن ندیم، 147؛ ذهبی، سیر، 15 / 41؛ صفدی، 5 / 18) عمدتاً به «عمر دراز» او اشاره نموده‌اند. ابن ندیم (ص 148) از قول نوادۀ ابن جراح نقل می‌كند كه وی در 313ق از ابن ابی ازهر دربارۀ عمرش سؤال كرد. او پاسخ داد كه «ثلاثون سنة و ثلثة اشهر» (30 سال و 3 ماه) زیسته است. بنابراین، تاریخ ولادت او 283ق است كه با دیگر روایات همساز نیست. ازاین‌رو كلمۀ «ثلاثون» در متن الفهرست، باید «ثمانون» باشد. با آنكه او خود به قبیلۀ خزاعه منسوب است، نیاكان وی (احتمالاً از طریق ولاء)، به تصریح ابن ندیم (همانجا؛ قس: خطیب، 3 / 288؛ صفدی، همانجا) از اهل پوشنگ (بوسنج) بوده‌اند. نسبت «متوشحی» كه در رجال طوسی و جامع الرّواة اردبیلی (2 / 192) و نیز در تنقیح المقال ممقانی همراه با توضیح بیهودۀ او (3 / 182) آمده است، همچنانكه آقابزرگ (الذریعة، 25 / 217) دریافته، تحریف بوسنج است. نسبت «بغدادی» كه ذهبی (سیر، 15 / 41) به وی داده، بی‌گمان اشاره به اقامت او در بغداد دارد. از زندگی ابن ابی‌ازهر تقریباً هیچ نمی‌دانیم، جز اینكه از گروهی از مشاهیر در زمینۀ ادب و نحو و از گروهی دیگر در زمینۀ حدیث روایت كرده است. منابع اصلی او در ادب، زُبیر بن بَكّار (د 256ق / 870م) و مبرّد (د 285ق / 898م) بوده‌اند، و احتمالاً نزد مبرّد شاگردی نیز كرده است، زیرا گفته‌اند كه «امالی» او را می‌نوشته است (سیرافی، 89؛ مرزبانی، 429؛ زبیدی، 116) علاوه بر این گویند وی از قول حمّاد پسر اسحاق موصلی (د 235ق / 849م) كتاب اغانی را روایت كرده است (خطیب، 3 / 288؛ صفدی، 5 / 18).
از ابن ابی ازهر انتقادهایی نیز شده است و این انتقادها همه از آنجا سرچشمه می‌گیرد كه وی 3 حدیث در فضیلت اهل بیت، از قول اسحاق ابن ابی اسرائیل، محمد بن سلیمان لُوَین، ابوكریب و دیگران روایت كرده كه صحّت آنها مورد تردید دانشمندان واقع شده است و افزون بر این ذهبی دربارۀ دیدار ابن ابی ازهر با لوین و ابوكریب شك كرده است (میزان، 4 / 35). ظاهراً نخستین كسانی كه به طعن او پرداخته‌اند، شاگردانش، از جمله ابن شاذان (د 260ق / 874م) و به خصوص دارْقُطنی (د 385ق / 995م) بوده‌اند. دار قطنی گوید «از قول او احادیث مُنْكَر می‌نوشتیم» (خطیب، 3 / 288- 289؛ ذهبی، سیر، 15 / 42؛ ابن حجر، 5 / 377). از آن پس همگان او را «كذّاب كه از قولِ ثقات، احادیث جعلی روایت می‌كرده» (خطیب، همانجا) و «قبیح الكذب» (سیوطی، 1 / 242) یا احیاناً ضعیف و غیر ثقة خوانده‌اند. امّا آن 3 حدیث اینهاست: یكی حدیثی دربارۀ پدیدار شدن شیطان در كعبه بر حضرت پیامبر (ص) و علی (ع)؛ دیگر تكمله‌ای بر یك حدیث معروف در فضیلت علی (ع)؛ و سوم حدیثی در فضیلت امام حسین (ع). پیداست كه سخن مؤلفان شیعه در حق او ملایم‌تر است. شیخ طوسی (ص 508) او را در شمار محدّثانی آورده است كه «از ائمه (ع) روایت نكرده‌اند» و می‌گوید: وی از یعقوب بن یزید روایت می‌كرد. مؤلفان شیعه غالباً به نقل گفتار طوسی بسنده كرده‌اند. با اینهمه مدرس (7 / 325) تشیع او را مسلّم نمی‌داند و اشاره می‌كند كه احوال او «محل خلاف» و كتابهایش نیز «شامل اكاذیب» است .
ابن ابی ازهر را به شاعری نیز وصف كرده‌اند (مرزبانی، 429) و حتی خطیب (3 / 288) به «كثرت» شعر او اشاره كرده، اما تنها 8 بیت از اشعار او به دست ما رسیده است: 5 بیت آن را مرزبانی (همانجا) و صفدی (5 / 18- 19) نقل كرده‌اند و 3 بیت را صفدی (همانجا) نقل كرده است و می‌گوید: «شعرش نیكوست».
ابن ندیم، 3 كتاب به او نسبت داده است: 1. اخبار قدماء البلغاء، كه كسی جز او، از آن ذكری نكرده است؛ 2. اخبار الهرج و المرج فی اخبار المستعین و المعتزّ؛ 3. اخبار عقلاء المجانین. به این 2 كتاب، دیگران نیز اشاره كرده‌اند (صفدی، همانجا؛ ابن قاضی، 257؛ سیوطی، 1 / 242؛ حاجی خلیفه، 1 / 27، 2 / 2043). از كتاب نخست اثری در دست نیست و از كتاب دوم بروكلمان به نسخه‌ای در اسكوریال ارجاع داده، اما سزگین به این نسخه اشاره‌ای نكرده است. ابوالفرج اصفهانی كه گویا شخصاً ابن ابی ازهر را دیده، از قول او دو روایت دربارۀ مجنون نقل كرده كه هر دو از طریق زُبیر بن بكّار به ابن ابی ازهر رسیده است (2 / 52، 93)، اما به كتابی در این باب اشاره نمی‌كند. این نكته نیز گفتنی است كه ابوالقاسم بن حبیب نیشابوری (د 406ق / 1015م) در آغاز كتاب عقلاء المجانین خود (به كوشش عمر اسعد، بیروت، 1407ق / 1987م) به كتابهایی كه در این باب می‌شناخته اشاره كرده، اما از ابن ابی ازهر كه فقط 70 سال پیش از او درگذشته، نامی ‌نبرده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1331ق / 1913م؛ ابن قاضی شُهبه، ابوبكربن احمد، طبقات النّحاة و اللّغویین، به كوشش محسن غیاض، نجف، 1973م؛ ابن ندیم، الفهرست، به كوشش فلوگل، 1872م؛ ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، اغانی، قاهره، دارالكتب؛ اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة، بیروت، 1403ق / 1983م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، 1350ق؛ ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و ابراهیم زیبق، بیروت، 1404ق / 1984م؛ همو، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1382ق / 1963م؛ زبیدی، محمدبن حسن، طبقات النّحویین و اللغویین، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1392ق / 1973م؛ سیرافی، حسن بن عبدالله، اخبار النحویین البصریین، به كوشش فریتس كرنگو، پاریس، 1936م؛ فهرست؛ سیوطی، جلال‌الدین، بغیة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق / 1964م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش س. دیدرینگ، بیروت، 1389ق / 1970م؛ صولی، محمدبن یحیی، الأوراق، به كوشش هیورث ـ دن، لندن، 1935م؛ طوسی، محمدبن حسن، الرجال، نجف، 1380ق / 1961م؛ مدرس، محمد علی، ریحانة الادب، تبریز، 1346ش؛ مرزبانی، محمدبن عمران، معجم الشّعراء، به كوشش عبدالستار احمد فراج، قاهره، 1379ق / 1960م؛ مامقانی، عبدالله، تتقیح المقال، نجف، 1352ق.

آذرنوش آذرتاش