ابن ابی ثابت

اِبْنِ اَبی ثابِت، ابومحمّد، لغت‌شناس نیمۀ اول سدۀ 3ق / 9م (بغدادی، 1 / 249: د ح 250ق / 864م). با آنكه آثاری از او در دست است، از زندگانیش آگاهی چندانی نداریم جز اینكه از علمای لغت بود. وی در شمار بزرگان كوفه مذكور است، فصحای عرب را دیده و از آنان لغت اخذ كرده است (ابن ندیم، 76؛ یاقوت 7 / 141؛ قفطی 1 / 261). ابومحمد ثابت از شاگردان بسیار نزدیك ابوعبید قاسم بن سلاّم (157-224ق / 774- 839م) بود كه نه تنها از او لغت اخذ می‌كرده، بلكه گویا در كار كتابداری و نسخه‌نویسی نیز به او یاری می‌داده است، زیرا نه تنها او را نزدیك‌ترین یار ابوعبید، كه گاه «وَرّاق او» خوانده‌اند (یاقوت، همانجا؛ ابن الجوزی 1 / 188؛ زبیدی، 225). از آغاز در نام پدر وی سخت تردید كرده‌اند. ابن ندیم (همانجا) آن را سعید، و از قول سُكَّری، محمد خوانده است (همین اختلاف در همۀ منابع بعدی تكرار شده است)؛ اما یاقوت (همانجا) تصریح می‌كند نام پدر و فرزند او عبدالعزیز بوده است. یاقوت پیش از این شرح حال، به مقالۀ دیگری تحت عنوان ثابت، علی بن عبدالله كوفی پرداخته است. اما آنچه در این مقاله نقل می‌كند، همان گفته‌های زُبَیدی و ابن ندیم دربارۀ شخصیت مورد بحث ماست. هم این اشتباه از یاقوت بعید است و هم چگونگی نام این شخصیت، آنچنانكه گمان می‌رود نوعی تحریف در نسخۀ معجم الادباء رخ داده باشد. این نكته از نظر نویسندگان پس از یاقوت پنهان نمانده است. حدود یك قرن بعد از او صفدی (10 / 468) هر دو شرح را از معجم الادباء نقل كرده، در پایان اضافه می‌كند كه به نظر او، هر دو یك نفر بیش نیستند. همین روایات عیناً در بُغیۀ سیوطی (1 / 481) تكرار شده است (نیز، قس: خوانساری، 2 / 167).
ابومحمّد ثابت، از بسیاری از بزرگان ادب زمان خود روایت كرده است. غالباً از ابوعلی أثْرَم، لحیانی، ابن حاتِم، سَلَمَة بن عاصِم و برخی دیگر نام برده‌اند (یاقوت، همانجا). او خود در مقدمۀ خلق الانسان، نام بزرگانی چون ابوعبید، ابن الأعرابی، أَصْمَعی و ابوزید أنصاری را نیز افزوده است (قس: سید، 1 / 300). ابومحمّد ثابت با وجود گمنامی 7 كتاب تألیف كرده كه حتی دو تای آنها اینك چاپ شده است:
1. خلق الانسان كه به كوشش عبدالستار احمد فرّاج، در 1965م در كویت به چاپ رسیده است. این كتاب شامل نام اندامها و اوصاف انسان است. موضوع خلق الانسان به خصوص در سده‌های 3 و 4ق / 9 و 10م سخت مورد توجه نویسندگانِ مسلمان بود، چنانكه از این دوران نام بیش از 25 كتاب كه در این زمینه نوشته شده، به جای مانده است و در میان مؤلفان آنها كسانی چون اصمعی، ابوعُبَیدة، ابن الاعرابی، ابن نَحّاس، ابن‌حبیب نیز مذكورند (قس: حاجی خلیفه، 1 / 722). وجود نام خلق الانسان ابن ابی ثابت در فهرسۀ ابن خیر (ص 363) و كثرت كسانی كه آن را روایت كرده‌اند، دلیل بر شهرت وسیع آن در اندلس است.
2. الفَرْق كه به كوشش محمد فاسی در 1974م در رباط، نیز براساس نسخه‌ای دیگر به كوشش حاتم صالح ضامن در 1407ق / 1987م در بیروت چاپ شده است. مراد از «فرق» تفاوت میان نام اندامهای انسان و حیوان است. دیگر كتابهای او كه تنها نامشان باقی مانده، عبارتند از: الزَّجر و الدّعاء، خلق الفَرَس، كتاب الوحوش، مختصر العربیة، العروض (ابن ندیم، 76؛ یاقوت 7 / 141؛ قفطی 1 / 261؛ صفدی 10 / 468). كتاب القوافی را كه بغدادی (1 / 249) به او نسبت داده، در منابع كهن نیافتیم.

مآخذ

ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، به كوشش فرانچسكو كودرا و ریبرا تاراگو، بیروت، 1382ق / 1963م؛ ابن ندیم، الفهرست، به كوشش رضا تجدد، تهران، 1391ق / 1971م؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، تهران، 1382ق؛ زیبدی، محمدبن حسن، طبقات النحویین و اللغویین، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1373ق / 1954م؛ سید، خطی؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق / 1964م؛ صفدی، خلیل‌بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش جاكلین سوبله و علی عمارة، بیروت، 1400ق / 1980م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1369ق / 1950م؛ یاقوت، ادبا.

آذرتاش آذرنوش