ابن الآدمی

اِبْنُ الآدمی، ابوعلی حسین بن محمد بن حمید (اواخر سدۀ 3 یا اوائل سدۀ 4ق  /  9 یا 10م) ستاره‌شناس مسلمان. از زادگاه و زندگانی او هیچ‌گونه آگاهی در دست نیست. قفطی از او دو بار، به نام حسین بن محمد (صص، 226، 270) و یك بار به نام محمد بن حسین (ص 282) یاد كرده است. سوتر نیز یك بار با تكیه بر ابن ندیم (ص 280) از حسین بن محمد الآدمی، و بار دیگر با استناد به قفطی (ص 282) از محمد بن حسین بن حمید، معروف به ابن الآدمی نام برده، و این دومی را به رغم اختلاف نامهای محمد و حمید، فرزند آن دیگری شمرده است (ص 44)، اما این واقعیت كه قفطی در هر دو مورد یاد شده، به‌رغم اختلاف در ذكر نام، لقب ابن الآدمی را به كار برده و زیج بزرگ معروف به نظم العقد (قس: ابن صاعد، 49 كه نظام العقد آورده است) را به وی نسبت داده، و علاوه بر آن زیر عنوان محمد بن الحسین، همه آنچه را كه ابن صاعد زیر عنوان حسین بن حمید (و درجای دیگر: حسین بن محمد بن حمید: ص 49) آورده (صص 57- 58) تقریباً كلمه به كلمه نقل كرده است، نشان می‌دهد كه سروكار ما با یك تن است و استنباط سوتر درست نیست.
اهمیت ابن‌آدمی بیش از همه در آن است كه در كنار ابراهیم‌بن حبیب الفزاری و محمد بن موسی خوارزمی و حبش بن عبدالله بغدادی (ه‍ م م) و چند تن دیگر، زیجهایی به شیوۀ زیج معروف به سند هند (سدهانتا) تدوین كرده‌اند (ابن صاعد، 13).
مهم‌ترین اثر ابن الآدمی زیج نظم العقد است كه خود او موفق به تكمیل آن نشد، و یكی از شاگردانش، به نام قاسم‌بن محمد‌بن هاشم مدائنی، معروف به علوی، آن را به پایان برد (همو، 57- 58). در این كتاب، كه اثری از آن باقی نمانده است، از فن تعدیل كه شامل اصول هیأت افلاك و حساب حركات ستارگان است، و به ویژه از حركت پیشرفت و پسرفت (اقبال و ادبار) فلك سخن گفته شده است. ابن صاعد گوید: پیش از آنكه این كتاب به دست ما برسد، چیزهایی دربارۀ این‌گونه حركات می‌شنیدیم كه خردپذیر نبود و با هیچ قانونی پیوند نداشت، اما وقتی این كتاب را خواندیم، مطلب را دریافتیم و من این نكات را در كتاب اصلاح حركات النجوم توضیح داده‌ام. وی مدعی است كه از زیج نظم العقد مطالبی دریافته است كه گمان نمی‌كند بر دیگری آشكار شده باشد (همانجا). ابن ندیم (همانجا) تنها از یك اثر ابن‌الآدمی، زیر عنوان الحرافات و الخیطان و عمل الساعات یاد می‌كند. مفهوم این عنوان روشن نیست و اظهارنظرهایی كه شده است، مشكلی را حل نمی‌كند. سوتر احتمال می‌دهد كه كلمۀ خیطان به اسطرلاب مربوط باشد (ص 27) و سزگین می‌پندارد كه منظور از این كلمه، رشته‌هایی است كه در ساختمان ساعت آفتابی به كار می‌رفته است (GAS, VI  /  180).

مآخذ

ابن صاعد اندلسی، صاعدبن احمد، طبقات الامم، به كوشش لویس شیخو، بیروت، 1912م؛ ابن ندیم، الفهرست، به كوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1872م؛ قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحكماء، به كوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م؛ نیز:

GAS; Suter, Heinrich Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.

محمدعلی مولوی