ابعاد و اجرام

اَبْعادْ وَ اَجْرام، كتابی به فارسی در شناخت فاصلۀ ستارگان از مركز جهان و اندازۀ جرم آنها و شگفتیهای سرزمینها و شهرها، تألیف نظم‌الدین عبدالعلی بن محمد بن حسین بیرجندی (د 934ق /  1528م).
مؤلف در مقدمۀ كتاب آورده است كه «معرفت هیأت اجسام سفلی و اوضاع اجرام علوی از اشرف مطالب و اعلی مآرب است چه غایت آن معرفت قدرت صانع» و «معرفت مقادیر اجرام و ابعاد [و] عجایب اقالیم و بلاد را در این مطلوب ... دخلی بیش‌تر و فضیلتی تمام‌تر است» (ص 1). سپس می‌افزاید كه حكما و ستاره‌شناسان از پرداختن به مساحت سطوح افلاك تغافل كرده‌اند و او بر آن شده است تا مختصری در مساحت سطوح اجسام و مقادیر ابعاد و اجرام و تحقیق مبادی اقالیم و نهایت آن و بیان مواضع و شگفتیهای هر یك تألیف كند (همانجا). مؤلف این اثر را به نام غیاث‌الدین خواجه حبیب‌الله دستور اعظم (وزیر هرات) مصدّر داشته كه خواندمیر نیز بدان اشارتی دارد (4 / 615-616). بیرجندی تألیف این رساله را در رجب 930ق /  مۀ 1524م به پایان رسانیده و ماده تاریخ آن را «تم فی رجب بعون الله» یاد كرده است و نیز دربارۀ تاریخ تألیف آن در پایان آن نسخۀ موجود در آستان قدس رضوی چنین آمده است: تاریخ تألیفه بالسِنین الیزَد جردّیة «اَلَّفْتُهُ اَنَا العَبد عَبدُالعَلی» (آستان قدس، 8 / 4؛ آقا بزرگ، 1 / 71) و این ماده تاریخ برابر با 892 یزدگردی است. این رساله در یك مقدمه، دو مقاله و یك خاتمه تدوین شده است. در مقدمه اصطلاحات هندسی سطح، سطح مستوی، سطح مستدیر، وتر دایره، قطب، قطر، قاعده، محیط، قوس، جَیب، كُره و طریق به دست آوردن مساحت سطوح را بیان كرده و در آن به نظریات ارشمیدس و اقلیدس نیز اشاره دارد (ص 2-4). مقالۀ اول در مقدار سطح زمین و تعیین اقالیم و مسائل مربوط به آنهاست. مؤلف در این بخش پس از بیان مساحت هر اقلیم، به ذكر شهرها و شگفتیهای آنها می‌پردازد. این مقاله مفصل‌ترین بخش كتاب است كه حدود 50 صفحه به آن اختصاص یافته است. مقالۀ دوم در 7 مقصد، مشتمل بر معرفت ابعاد سطوح افلاك از مركز عالم، معرفت ثِخَن (ضخامت) فلك، معرفت سطوح افلاك، معرفت مقدار درجه از دوایر عظام در هر فلك، معرفت مقدار حركت هر كوكبی در یك شبانه‌روز، معرفت اقطار كواكب و معرفت اجرام كواكب (صص 57-64)  است. خاتمه در ملحقات شامل مسائلی در علم فروع دین است كه تحقیق آن بر عهدۀ علم هیأت و شامل 4 مسأله است: معرفت نماز پیشین (ظهر)، معرفت سمت قبله در شهر هرات، معرفت زمان نیمه شب در هرات و معرفت وقت دعا (صص 65-71).
از لحاظ علمی این رساله را در دو بخش می‌توان ارزیابی كرد: بخش اول یعنی مقدمه و بخش آخر رساله یعنی مقالۀ دوم و خاتمه بر مبانی علمی هیأت و ریاضی قدیم استوار است، اما قسمت اعظم رساله، یعنی مقالۀ اول هیچ‌گونه هماهنگی با بخشهای اول و آخر رساله ندارد و نقل شگفتیهایی است كه به شهرها و بلاد مختلف نسبت داده شده است. این بخش بیش از دو سوم رساله را تشكیل می‌دهد.
نسخه‌های خطی ابعاد و اجرام، در كتابخانه‌های آستان قدس (آستان، 3 / 3، 8 / 4-5)، شورای ملی سابق (شورا، 2 / 376، 19 /  418- 419)، سنای سابق (سنا، 1 / 164)، كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران (مركزی، 17 / 133) گنج‌بخش پاكستان (گنج‌بخش، 1 / 163-164) موجود است كه نسخۀ آستان قدس، شم‍ 5234، مورخ 961ق و نسخۀ كتابخانۀ گنج‌بخش، شم‍ 179، مورخ 996ق از اهمیت بیش‌تری برخوردارند. نسخۀ آستان قدس از موقوفات شیخ بهایی و وقفنامۀ نسخه به خط خود اوست. نسخۀ جدیدی از ابعاد و اجرام نیز در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود كه میكروفیلم آن در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است (مركزی، میكروفیلمها، شم‍ 1465).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذریعه؛ بیرجندی، عبدالعلی، ابعاد و اجرام، میكروفیلم كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران، شم‍ 1465؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1141م / 1360ق؛ خواندمیر، حبیب السیر، تهران، 1362ش؛ سنا، خطی؛ شورا، خطی؛ گنج‌بخش، خطی؛ مركزی، خطی؛ مركزی، میكروفیلمها.

محمد آصف فکرت