ابراهیم حقی

اِبْراهیمْ حقّی، ارزرومی ‌(ارضرومی) شاعر، عارف و دانشمند مشهور ترك (1115-1186 ق / 1703-1772 م). وی در قصبۀ «حسن قلعه» از توابع شهرستان ارزروم (در شرق تركیه) زاده شد. پدرش درویش عثمان حُسنی بن ملاّبكر، ملقّب به «حقیرالله»، از عارفان مشهور ناحیۀ ارزروم بود. درویش عثمان در همان سال ولادت فرزند، حسن قلعه را ترك و در ارزروم توطن اختیار كرد، و پس از 5 سال اقامت در آنجا، برای یافتن مرشد و راهنما و ورود به طریقت، راهیِ سفر شد تا سرانجام در روستای تیلو (تُلو) از توابع سیریت (سَعرد، واقع در استان دیار بكر)، به شیخ اسماعیل فقیرالله از شیوخ طریقت نقشبندی، دست ارادت داد و در همانجا رحل اقامت افكند (بروسه لی، 33؛ حقّی، 657-664؛ TA, X / 507; TDEA, IV / 325-326). ابراهیم خردسال در غیاب پدر، تحصیلات مقدماتی را در شهر ارزروم انجام داد و هنگامی‌ كه 9 ساله بود، نزد پدر به تیلو رفت. چندی بعد به حلقۀ مریدان شیخ اسماعیل پیوست، و بعد از درگذشت پدرش در 1132 ق / 1720 م جای او را نزد شیخ گرفت. مدتی بعد به ارزروم بازگشت و نزد حاذق محمد (محمد حاذق) از شاعران نامدار زمان و مفتی شهر ارزروم به فراگرفتن زبان فارسی و عربی همت گماشت (گولپینارلی، II / 353). پس از چندی به تیلو رفت و با دختر عبدالقادر، پسر بزرگ شیخ اسماعیل، ازدواج كرد و با پیر خود نسبت خویشاوندی نیز یافت (بروسه لی، 33، 34). پس از درگذشت شیخ اسماعیل فقیرالله، ابراهیم با عنوان خلیفۀ وی به ارشاد مردم پرداخت و به تحقیق و تألیف آثار علمی ‌همت گماشت. در 1150 ق / 1737 م برای ادای فریضۀ حج، به حجاز رفت. در 1166 ق / 1753 م به دعوت سلطان محمود اول، پادشاه عثمانی (سلطنت: 1143- 1168 ق / 1730-1755 م) رهسپار استانبول شد و در كتابخانۀ همایون به مطالعه و تكمیل معلومات پرداخت (TDEA، همانجا). بعدها دو بار دیگر، در 1177 و 1181 ق / 1763 و 1767 م به حج رفت و در عربستان و مصر با دانشمندان آن نواحی ملاقات كرد. در فاصلۀ سالهای 1168- 1178 ق / 1754-1764 م در ارزروم اقامت گزید و برخی از آثار خود را در آنجا تألیف كرد. در اواخر عمر به تیلو بازگشت و تا پایان زندگی در همان شهر به ارشاد و تحقیق ادامه داد (TA, XIX / 507-508)، و سرانجام در همانجا درگذشت، و در مقبرۀ شیخ اسماعیل به خاك سپرده شد (بروسه لی، 34). دربارۀ تاریخ وفات ابراهیم حقی اختلاف است. پاره‌ای از منابع درگذشت او را در 1195 ق / 1781 م نوشته‌اند (بغدادی، ایضاح، 1 / 272، 406، 2 / 512؛ همو، هدیة، 1 / 39) و برخی نیز 1186 ق / 1772 م را سال درگذشت او می‌دانند (قاموس الاعلام؛ بروسه لی،34؛ گولپینارلی، III / 423؛ اوزون چارشیلی، IV (2) / 615). به احتمال قوی تاریخ اخیر صحیح‌تر است، زیرا پسر او، اسماعیل فهیم، مؤلف معیار الاوقات در پایان كتاب از پدر خود با عبارت «قدّس الله سرّه العزیز» یاد می‌كند (گولپینارلی، II / 424) و ابراهیم بایستی قبل از 1193 ق درگذشته باشد. ابراهیم حقی در علوم مختلف از جمله هیأت، جامعه‌شناسی، ریاضیات، طب (تشریح و وظایف الاعضاء)، اخلاقیات و فرهنگ اسلامی ‌صاحب نظر بود. این شاعر و عارف وارسته، در تعلیم و ارشاد مردم به سوی كمالات روحی و اخلاقی كوشا بود و زندگانی خود را به تعلیم و تعلّم می‌گذراند. آثار علمی‌ فراوانی از او به یادگار مانده است كه تعداد آنها را بعضی 39 (بروسه لی، 34-35) و برخی دیگر 32 (بغدادی، هدیة، 1 /  39-40) نوشته اند. مهم‌ترین آثار وی به شرح زیر است: 1. دیوان الهیات؛ 2. معرفتنامه؛ 3. تذكرة الاحباب؛ 4. حصن العارفین؛ 5. كلمات فقیرالله؛ 6. عرفانیه؛ 7. قوت جان؛ 8. منتخبات منظومه (كه بخش بزرگی از آن به زبان فارسی است)؛ 9. رازنامه؛ 10. انسان كامل؛ 11. رسالۀ حقی در طریق نقشبندی؛ 12. الهی نامه؛ 13. اقبال‌نامه؛ 14. اعمال فلكّیة بالرّبع المجّیب؛ 15. استخراج اعمال فلكّیة؛ 16. تحفة الكرام؛ 17. نخبة الكرام؛ 18. هیأت اسلامیة (نك‍ : بروسه‌لی، 34-35؛ بغدادی، ایضاح، 1 / 272، 406، 2 / 245، 512؛ همو، هدیة، 1 /  39-40؛ گولپینارلی، I / 265-268, II / 308). معروف‌ترین و مهم‌ترین كتاب ابراهیم حقی معرفتنامه است كه دائرةالمعارف گونه‌ای به زبان تركی، شامل یك «مقدمه»، 3 «فن» و یك «خاتمه» است. هر كدام از این بخشها خود به فصول و بابهای چندی تقسیم می‌شود. «مقدمه»، از آفرینش جهان، بهشت، دوزخ و برزخ، آسمان و زمین و چگونگی تكوین آنها از دیدگاه اعتقادات اسلامی‌ بحث می‌كند. در فن اوّل از جهان مادّی چون سیارات منظومۀ شمسی، كسوف، خسوف، دریاها، كوهها و رودخانه‌ها و جز آن سخن می‌رود. در فن دوم از انسان، حواسّ پنجگانه، وظایف الاعضاء، امراض و مسائل طبی بحث می‌شود. فن سوم كه مفصل‌ترین بخش كتاب است، به تصوف، مراحل و مقامات سلوك، ذكر، توكل، تفویض، صبر و رضا و به موضوعاتی چون نفوس ملهمه، مطمئنّه، راضیه، مرضیه، كامله و ... اختصاص دارد. در این فن، فصلی نیز دربارۀ زندگی و كرامات شیخ اسماعیل تُلوی (فقیرالله) و پدر مؤلف یعنی درویش عثمان، آمده است (حقّی، 646-684). در آخرین قسمت، یعنی «خاتمه» چگونگی روابط اجتماعی، رفتار با دیگران، روابط خانوادگی و موضوعات دیگری از این دست مورد بررسی قرار گرفته است. در برخی از صفحات كتاب برحسب مورد، تصاویر و نقشه‌هایی نیز دیده می‌شود. از این كتاب كه تألیف آن در 1170 ق / 1756 م پایان یافته است، نسخ خطی فراوان در كتابخانه‌های مختلف تركیه و اروپا موجود است، كه قدیم‌ترین آنها كه در 1177 ق (7 سال بعد از تألیف) تحریر یافته و احتمالاً مؤلف خود آن را دیده است، در موزۀ مولانا نگهداری می‌شود. معرفتنامه تاكنون چندین بار به چاپ رسیده است. چاپ اول آن در 1251 ق / 1835 م در بولاق (مصر) انجام گرفته و سپس در 1261 ق در قازان (روسیه)، و بار دیگر در 1280 ق در بولاق، و در 1284 ق در مطبعۀ عمرۀ استانبول چاپ شده، و سرانجام متن ساده شده آن به حروف لاتین در 1984 م طبع گردیده است. از دیوان اشعار ابراهیم حقی نیز چندین چاپ در دست است و «حقّی» تخلّص اوست.

مآخذ

بغدادی، اسماعیل، ایضاح المكنون، ج 1 و 2، استانبول، 1971 م؛ همو، هدیة العارفین، ج 1، استانبول، 1951 م؛ بورسه لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، ج 1، استانبول، 1333 ق؛ حقی، ابراهیم، معرفتنامه، به كوشش فؤاد باشار، استانبول، 1984 م؛ قاموس الاعلام، نیز:

Gölpinarli, Abdulbaki, mevlana müzesi yazmalan katalogu, vols. II, III, Ankara 1967; karatay, Fehmi, Edhem, Topkapu Saray müzesi kütüphanesi Turkçe yazmalar Katalogu, vols. II, III, Istanbul, 1961; Rieu, charles, The Turkish manuscripts in the British Museum, London, 1888; saban Dögen, Müsülman ilim öncüleri Ansiklopedisi, Istanbul, 1984; TA; TDEA; Uzunçarsılı, Ismail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1983, vol. IV (2); YTA.

علی‌اکبر دیانت