ابراهیم بن محمد ثقفی

اِبْراهیمِ ‌بْنِ مُحَمَّدِ ثَقَفی، ابواسحاق ابراهیم ‌بن محمدبن سعید ابن هلال ‌بن عاصم ‌بن سعد بن مسعود ثقفی (ح 200-283ق / 816-896م)، مورخ، محدث، فقیه و مفسر شیعی کوفی اصفهانی.
نام وی، پدر و اجدادش را به اختلاف ابراهیم ‌بن محمد ثقفی مدینی (عقیلی، 1 / 64)، ابواسحاق ابراهیم‌ بن محمد اصفهانی ثقفی (ابن ندیم، 224)، ابراهیم ‌بن هلال ثقفی (ابن ابی‌الحدید، 1 / 6)، ابراهیم‌ بن محمد سعید بن هلال ثقفی (همو، 1 / 85)، اسحاق‌ بن ابراهیم ثقفی (ابن طاووس، الاقبال، 15)، ابراهیم ‌بن اسحاق ثقفی (همو، کشف المحجة، 35)، ابراهیم ‌بن محمد بن سعید بن هلال‌ بن عاصم ثقفی (حلی، 1 / 17) و ابراهیم‌ بن محمد بن سعید بن هلال‌ ابن‌عاصم‌ بن سعد بن مسعود ثقفی رقی (صفدی، 6 / 120)، نوشته‌اند. نیای چهارم وی، سعد بن مسعود (برادر ابی عبید بن مسعود) عموی مختار بن ابی عبید ثقفی از سوی امام علی ابی‌طالب (ع) والی مدائن بود و امام حسن (ع) در روز ساباط (جنگ معاویه با امام حسن) به منزل وی پناه برد (نجاشی، 12).
تاریخ تولد وی به درستی معلوم نیست، اما از آنجا که وی از راویانی مانند علی ‌بن قادم (د 213 ق / 828 م) و اسماعیل‌ بن ابان ازدی (د 216 ق) و یوسف ‌بن بهلول سعدی (د 218 ق) حدیث شنیده، به احتمال قوی باید تولد وی در حدود 200 ق / 816 م یا پیش از آن بوده باشد (دوانی، 1 / 450). اکثر مورخان درگذشت وی را 283 ق / 896 م نوشته‌اند (نجاشی، 14؛ یاقوت، 1 / 233)، اما به گفتۀ ابن حجر وی در 280 ق / 893 م و در اصفهان درگذشته است (1 / 102). ابراهیم ابتدا در کوفه اقامت داشت و زیدی مذهب بود، اما بعدها به مذهب امامیه گرایید و به اصفهان مهاجرت کرد و به روایت کتاب المعرفة خود که پیش از آن در کوفه نوشته بود، پرداخت (نجاشی، 12-13). شیخ طوسی نوشته است که جماعتی از بزرگان قم مانند احمدبن محمدبن خالد برقی (صاحب کتاب المحاسن) در اصفهان نزد ابراهیم ثقفی رفتند و از او درخواستند که به قم برود، اما وی نپذیرفت (فهرست، 16-17). ابونعیم اصفهانی (1 / 187) و سمعانی (3 / 144) او را غالی در تشیع خوانده‌اند، اما یاقوت وی را از مشاهیر علمای امامیه دانسته است (1 / 232-233).
در منابع تاریخی و رجالی اسامی بیش از 30 تن از مشایخ وی ثبت شده است که از آن میان می‌توان هشام ‌بن ابی هشام (بخاری، 1(1) / 322) و ابان‌ بن عثمان (قمی، 2 / 335) و علی‌ بن معلّی (کلینی، 1 / 448، 2 / 119) و یونس‌ بن عبید (ابن ابی‌حاتم، 1(1) / 127) را نام برد. بخاری احادیث وی را صحیح ندانسته است (همانجا). ابن ابی حاتم (همانجا) و به پیروی از او ابن جوزی (1 / 50) و ذهبی در المُغنی (1 / 24) و میزان الاعتدال (1 / 62) وی را مجهول نامیده‌اند، چنانکه ابونعیم (1 / 187) احادیث وی را متروک شمرده است. با اینهمه ابن ندیم (ص 224) او را از ثقات علما و صاحب تصنیف به شمار آورده و مامقانی (1 / 31) از او پیروی کرده است. در میان علمای شیعه ابن طاووس، رضی‌الدین ( الاقبال، 15) و به پیروی از او علامۀ مجلسی ( الوجیزة، 143) ثقه بودن وی را تصریح کرده‌اند و علمای شیعۀ پس از این دو نیز او را توثیق کرده و دلائلی به این شرح آورده‌اند: ورود هیأت قمی در اصفهان به نزد وی و دعوت از او برای انتقال به قم، عمل کوفیان در ممانعت وی از روایت کتاب المعرفة، و از همۀ اینها مهم‌تر یاد کردن شیخ طوسی با عبارت «رضی‌اللـه عنه» از وی (فهرست، 16)، نشانگر موثق بودن اوست. آیت‌اللـه ابوالقاسم خویی نوشته است که در توثیق وی همین بس که در اسناد تفسیر علی ‌بن ابراهیم قمی واقع شده و به علاوه در طریق روائی جعفربن محمدبن قولویه و ابن بابویه قرار دارد (1 / 282-283). بزرگان و دانشمندان بسیاری از وی استفاضه کرده و حدیث شنیده‌اند که از جملۀ آنان ابوجعفر احمدبن محمدبن خالد برقی (د 274ق / 887م) و احمدبن علویۀ اصفهانی را می‌توان نام برد (ابن قولویه، 186؛ مجلسی، بحارالانوار، مدخل، 124-125). کسانی چون قمی در تفسیر خود (2 / 335)، کلینی در کافی (1 / 448، 2 / 17، 144)، ابن‌قولویه در کامل الزیارات (ص 186)، ابن‌بابویه در امالی (ص 52) و خصال (1 / 170، 171، 2 / 403، 496) و من لایحضره الفقیه (4 / 514)، مفید در امالی (صص 21، 53، 260) و اختصاص (صص 324، 329)، شیخ طوسی در تهذیب (3 / 87، 6 / 54، 157، 290، 327، 10 / 47)، طبرسی در اعلام الوری (ص 188)، ابن‌ابی‌الحدید در بسیاری از صفحات نهج‌البلاغه و غیاث‌الدین‌ بن طاووس در فرحة الغری (صص 20، 56) از وی روایت یا نقل قول کرده‌اند.
ابراهیم ثقفی دارای آثار و تألیفات بسیاری بوده است که به گفتۀ نجاشی (13-14) 52 جلد و به نوشتۀ شیخ طوسی (فهرست، 17) 51 کتاب است. یاقوت (1 / 233-234) و صفدی (6 / 121) به 50 جلد از کتابهای وی اشاره کرده‌اند. رضی‌الدین ‌بن طاووس در کشف المحجة (ص 35) از کتاب المعرفة، و نیز در کتاب الاقبال (ص 15) از کتاب الحلال و الحرام وی استفاده کرده است و غیاث‌الدین بن طاووس در فرحة الغری (ص 56) از کتاب مقتل امیرالمؤمنین (ع) او نقل کرده است. از‌این‌روی معلوم می‌شود که 3 کتاب المعرفة، الحلال والحرام و مقتل امیرالمؤمنین (ع) وی تا قرن هفتم موجود بوده است. به جز کتاب الغارات بقیۀ آثار وی از میان رفته است. آقابزرگ در الذریعة اسامی کتب وی را مشروحاً آورده است.
الغارات یکی از آثار گرانبهای تاریخ صدر اسلام است. این کتاب بدان سبب الغارات نامیده شده است که مؤلف در آن غارتهای لشکریان معاویة‌ بن ابی‌سفیان و دستبردهای آنان را به قلمرو حکومت امیرالمؤمنین (ع) را به تفصیل بیان کرده است: البته در خلال کتاب مطالب مهم و نکات دقیق و ارزندۀ دیگری نیز بیان شده است. این کتاب براساس نسخۀ منحصر به فرد متعلق به میرجلال‌الدین حسینی ارموی (محدث)، و به کوشش همو در 1354 ش و بار دوم در 1355 ش در تهران به چاپ رسیده است.

مآخذ:  آقابزرگ، الذریعة؛ ابن ابی حاتم، عبدالرحمن، الجرح و التعدیل، حیدرآباد، 1371 ق / 1952 م؛ ابن ابی‌الحدید، هبة‌اللـه، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1378 ق / 1959 م؛ ابن بابویه، محمدبن علی، امالی، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ همو، خصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1403 ق؛ همو، من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1392 ق؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، الضعفاء و المتروکین، به کوشش عبداللـه قاضی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان المیزان، حیدرآباد، 1329 ق؛ ابن طاووس، رضی‌الدین، الاقبال، به کوشش محمدحسین لواسانی، تهران، 1320 ق؛ همو، کشف المحجة، نجف، 1370 ق / 1950 م؛ ابن طاووس، غیاث‌الدین، فرحة الغری، نجف، 1368 ق؛ ابن قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، 1356 ق؛ ابن‌ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، هاله، 1872 م؛ ابونعیم اصفهانی، احمدبن عبداللـه، ذکر اخبار اصفهان، لیدن، 1931 م؛ بخاری، اسماعیل‌بن ابراهیم، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی یمانی و دیگران، حیدرآباد دکن، 1362 ق؛ ثقفی، ابراهیم، الغارات، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1355 ش؛ حلّی، حسین‌ بن علی ‌بن داوود، کتاب الرجال، به کوشش جلال‌الدین حسینی اُرموی، تهران، 1342 ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، 1390 ق؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران، 1363 ش؛ ذهبی، محمدبن احمد، المغنی، به کوشش نورالدین عتر، حلب، 1391 ق / 1971 م؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمن‌ بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، 1383 ق / 1963 م؛ صفدی، خلیل‌ بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش س. دیدرینگ، ویسبادن، 1392 ق / 1972 م؛ طبرسی، فضل‌ بن حسن، اعلام الوری، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1399 ق / 1979 م؛ طوسی، محمدبن الحسن، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، 1364 ش؛ همو، فهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، 1351 ش؛ عقیلی، محمدبن عمرو، الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ ص 64؛ قمی، علی ‌بن ابراهیم، تفسیر القمی، به کوشش طیّب موسوی جزائری، نجف، 1387 ق؛ کلینی، محمدبن یعقوب، الاصول من الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1401 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ همو، الوجیزه، تهران، 1312 ق؛ مامقانی، عبداللـه، تنقیح المقال، نجف، 1350 ق؛ مفید، محمدبن محمد، امالی، به کوشش حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری، قم، 1403 ق؛ همو، اختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة‌المدرسین فی الحوزة العلمیة؛ نجاشی، احمد، رجال، بمبئی، 1317 ق؛ یاقوت، معجم الادباء، بیروت، 1400 ق / 1980 م.
علی رفیعی