ابراهیم بن ذکوان حرانی

اِبْراهیمِ‌بْنِ ذَکْوانِ حَرّانی، کاتب، دیوان‌سالار و وزیر موسی ابن محمد معروف به هادی، خلیفۀ عباسی (169-170 ق /  785-786 م). از آغاز کار او اطلاعی در دست نیست. گفته‌اند که همراه معلم هادی به نزد وی می‌رفت تا آنکه به تدریج با خلیفه‌زاده دوستی یافت (ابن طقطقی، 263) و از جملۀ نزدیکان و ندیمان وی شد (طبری، 3 / 583). به روایت دیگر ابراهیم‌بن ذکوان از خاصان مهدی خلیفه بود و چون خلیفه، هادی را به حکومت جرجان فرستاد، ابراهیم را همراه وی کرد (جهشیاری، 217). اگر‌چه گفته‌اند که مهدی خلیفه چندی بعد به‌سبب سعایت دشمنان ابراهیم، از فرزندش خواست که وی را باز گرداند (ابن طقطقی، 263؛ جهشیاری، 217)، ولی چنین می‌نماید که بدخویی ابراهیم، خلیفه را به چنین کاری واداشته باشد. خاصه که یک بار نیز عبداللـه‌بن مالک رئیس شرطه را گفت تا او را تازیانه زند (طبری، 3 / 583). هادی نخست از بازگرداندن ابراهیم خودداری کرد، اما چون با تهدید خلیفه مبنی بر عزل خود از ولایتعهدی روبه‌رو شد، به ناچار ابراهیم را با احترام روانه کرد. مهدی که در شکارگاه بود، سوگند خورد که پس از خاتمۀ شکار او را به قتل آورد، اما در همان روز مسموم شد و درگذشت. چون هادی به خلافت نشست، ربیع را وزارت داد، ولی چندی بعد او را برکنار کرد و ابراهیم‌بن ذکوان را به وزارت برگماشت (مسعودی، 298) و ربیع را به ریاست دیوان «زمام» گماشت. هنگامی که ربیع درگذشت، ریاست این دیوان را نیز به ابراهیم واگذاشت (جهشیاری، 217). با اینهمه، از خلال پاره‌ای روایتها می‌توان دریافت که وی ریاست خزانه را نیز در دست داشته است (بیهقی، 192؛ طبری، 3 / 596). شاید همین مشاغل موجب شد که برخی به او عنوان وزیر نداده تنها رئیس دیوان زمامش دانسته‌اند (قس: دانشنامه، که معلوم نیست که چرا ریاست دیوان زمام را رئیس دیوان مالیات دانسته است). البته آشکار است که مراد ابن عبدربه از «کاتب» که ابراهیم بن ذکوان را به آن موصوف ساخته (4 / 165)، همان «وزیر» است، زیرا همو، یحیی‌بن خالد برمکی را نیز کاتب هارون دانسته است. ابراهیم در مقام ریاست دیوان زمام و احتمالاً خزانه‌داری، مال‌دوستی بی‌اندازۀ خویش را نشان داد، چنانکه 000‘40 درهم عطای خلیفه به عیسی‌بن دأب را به 000‘10 دینار با وی صلح کرد (طبری، 3 / 593) و از صله‌ای که خلیفه به ابراهیم موصلی داد، 30 کیسۀ آن را برای خود برگرفت (جاحظ، 37). با آنکه گفته‌اند ابراهیم‌بن ذکوان از یحیی برمکی که طرفدار ولیعهدی هارون بود، در نزد هادی شفاعت کرد تا از قتلش درگذشت (جهشیاری، 225) و با آنکه ظاهراً پس از مرگ خلیفه، همراه یحیی برای بشارت خلافت هارون در نزد او حاضر شد (طبری، 3 / 601)، ولی هارون به زودی بر او خشم گرفت و اموالش را مصادره کرد. سپس یحیی برمکی ــ و به روایتی محمدبن سلیمان، والی بصره ــ از او شفاعت کرد (همو، 3 / 603) و هارون نیز اجازه داد که ابراهیم به بصره رود و منشی‌گری والی آنجا را بر عهده گیرد (جهشیاری، 229). از آن پس خبری از او در دست نیست. اگر‌چه در روایتی از شخصی به نام ابراهیم حرّانی یاد شده که با هارون‌الرشید به حج رفته (جادالمولی، 4 / 92)، ولی دانسته نیست که وی همان ابراهیم ابن ذکوان است یا کسی دیگر.

مآخذ

ابن طقطقی، محمدبن علی، تاریخ فخری، ترجمۀ وحید گلپایگانی، تهران، 1350 ش؛ ابن عبدربه، احمدبن محمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، 1367 ش؛ بیهقی، ابراهیم‌بن محمد، المحاسن و المساوئ، بیروت، 1960 م؛ جاحظ، عمروبن بحر، التاج، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، 1914 م؛ جادالمولی، محمد احمد و دیگران، قصص العرب، قاهره، 1972 م؛ جهشیاری، محمدبن عبدوس، کتاب الوزراء و الکتاب، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، 1348 ش؛ طبری، تاریخ؛ مسعودی، علی‌بن حسین، التنبیه و الاشراف، بیروت، دارصعب.

صادق سجادی