ابراهیم ادهم پاشا

اِبْراهیمْ اَدْهَمْ پاشا (1233-1310 ق / 1818-1893 م)، رجل سیاسی و صدراعظم عثمانی در روزگار سلطان عبدالحمید دوم (حک‍ ‍1872- 1909 م) در جزیرۀ ساقز (یونانی: خیوس، کیوس) از جزایر دریای اژه، در خانواده‌ای روستایی دیده به جهان گشود. در جریان قیام مردم جزیره بر ضدّ سلطۀ عثمانی، پدر و مادر خویش را از دست داد و خود در حالی که کودکی بیش نبود، به اسارت درآمد. ابتدا به ازمیر و آنگاه به استانبول آورده شد. حاج احمد افندی یکی از افراد خسرو پاشا قپودان دریا (دریادار) او را به‌عنوان غلام برای پاشا خرید (کوتای، X / 6217؛ کارال، VIII / 278). خسروپاشا که فرزندی نداشت، چند کودک بی‌سرپرست را به فرزندی پذیرفته بود که غیر از ادهم پاشا، کسانی چون اسماعیل پاشا حکیم‌باشی و جاوید پاشا از آن جمله‌‌اند (کوتای، همانجا). ابراهیم تحصیلات مقدّماتی را نزد معلّمان و استادانی که به خانۀ خسروپاشا رفت و آمد داشتند، فرا گرفت. پس از آن برای ادامۀ تحصیل به کشور فرانسه اعزام شد (کارال، همانجا) و در انستیتوی باربه که لویی پاستور نیز یکی از دانش‌آموزان آنجا بود به تحصیل پرداخت (TA؛ کوتای، همانجا). سپس وارد مدرسۀ مهندسی معدن شد و در 1839 م فارغ‌التحصیل گردید و پس از مدتی کارآموزی در معادن بلژیک و سویس، در همان سال به استانبول بازگشت و با درجۀ سرهنگی (میرِآلای) به عضویت دارالشّورای عسکری منصوب و به این ترتیب وارد خدمات دولتی شد. تا 1849 م که با درجۀ سرتیپی (میرِلوا) وارد خدمت دربار عثمانی گردید، سر مهندسی معادن مس آناتولی را بر عهده داشت و چندی نیز در ستاد لشکر خدمت کرد و به سلطان عبدالمجید و عبدالحمید زبان فرانسه آموخت (TA؛ کارال، همانجا؛ عثمانلی پادشاهلاری آنسیکلوپدیسی، III / 2104). آنگاه به عضویت «مجلس تنظیمات» برگزیده شد. در میان سالهای 1856-1876 م در مقامهای وزارت خارجه، وزارت تجارت، وزارت معارف، فواید عامه، وزارت دیوان احکام عدلیه (دادگستری) (کارال، همانجا؛ اوزتونا، X / 381-382)، استانداری ایالات ترحاله و یانیا (TA) و همچنین عضویت در شورای دولتی خدمت کرد. پس از آن به سفارت عثمانی در برلین تعیین شد. در 1877 م، نمایندگی دولت عثمانی در کنفرانس استانبول را که برای حلّ مسألۀ بالکان و با فشار دولت روسیّه برگزار شده بود، به عهده گرفت و مقاومت سرسختانۀ او در برابر درخواستهای نمایندگان دولتهای روسیه، انگلیس، اتریش، آلمان، فرانسه و ایتالیا (کارال، VIII / 28) موجب جلب اعتماد سلطان عبدالحمید گردید و به ریاست شورای دولتی منصوب شد (EI2). ابراهیم ادهم به دنبال عزل و تبعید مدحت پاشا، در 21 محرم 1294 ق / 5 فوریۀ 1877 م به فرمان سلطان عبدالحمید و با 500 سکۀ طلا حقوق ماهانه به صدارت برگزیده شد و تا 7 محرم 1295 ق / 11 ژانویه 1878 م که از سمت خود معزول گردید، این مقام را بر عهده داشت (کارال، VIII / 302؛ کوتای، X / 6220؛ اوزتونا، VIII / 423؛ کاینار، 351). مجلس شورای عمومی عثمانی در زمان صدارت او در 5 ربیع‌الاول 1294 ق / 20 مارس 1877 م گشایش یافت (کارال، VIII / 232). به دنبال ردّ مقاوله‌نامۀ لندن از جانب دولت عثمانی، دولت روسیه در 5 ربیع‌الآخر 1294 ق / 19 آوریل 1877 م طیّ اعلامیّه‌ای آغاز جنگ با عثمانی را به آگاهی دولتهای اروپایی رساند (همو، 40). دولت روس در مدتی کوتاه بخش وسیعی از اراضی شمال شرقی آناتولی و اطراف دانوب را اشغال و موجبات شکست دولت عثمانی را فراهم کرد. با تشدید بحران، مجلس عثمانی که ادهم پاشا مسبّب این شکست می‌دانست، عزل او را از پادشاه خواستار شد و عبدالحمید نیز به منظور جلوگیری از پیشروی روسیه و فراهم کردن شرایط صلح، او را معزول، و حمدی پاشا را به جای ری منصوب کرد (کوتای، XIII / 7759). پس از مدتی کناره‌گیری از سیاست، در 9 ربیع‌الاول 1296 ق / 3 مارس 1879 م به سفارت عثمانی در اتریش تعیین شد (TA) و مدتی نیز وزارت داخله (کشور) کابینۀ سعید پاشا را بر عهده گرفت (اوزتونا، XIII / 386). سرانجام در 2 رمضان 1310 ق / 20 مارس 1893 م در استانبول درگذشت و در جوار مسجد مهر ماه سلطان واقع در اسکدار به خاک سپرده شد (EI2). گرچه در مقایسه با سایر صدراعظمهای عثمانی، ادهم پاشا از نظر سیاسی موفقیت چندانی نداشت و دوران صدارت کوتاه مدت او یکی از پرآشوب‌ترین ادوار تاریخ عثمانی بود، اما وی را فردی ترقی‌خواه، وطن‌پرست و آشنا به اصول دیپلماسی توصیف کرده‌اند. او در زمینۀ علمی نیز فعالیت داشت که تدریس علوم طبیعی در دارالفنون، عضویّت در انجمن دانش، نشر مقالات متعدد در زمینۀ علوم طبیعی در مجلۀ فنون، از آن جمله‌اند تأسیس «مطبعۀ عامره» در نزدیکی توپ قاپی نیز ازوست (TA).

مآخذ

Cevdet Paşa, Tezakir, ed., Cavid Baysun, Ankara, 1986; EI2; Karal, Enver Ziya, Osmanli Tarihi, Ankara, 1983; Kaynar, Resat, Mustafa Resid Paşa ve Tenzimat, Ankara, 1985; Kutay, Cemal, Türkiye Istiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, Istanbul, 1981; Osmanli Padişahlari Ansiklopedisi; Oztuna, yilmaz, Büyük Türkiye Tarihi, Istanbul, 1983; TA.

علی‌اکبر دیانت