ابان احمر

اَبانِ اَحْمَر، ابوعبداللـه، ابان‌بن عثمان‌بن یحیی‌بن زکریایِ لؤلؤی بَجَلّی (د ح 200 ق / 815 م)، فقیه، محدث، ادیب و نسب‌شناس شیعی عراقی. سمعانی «احمر» را یکی از شاخه‌های قبیلۀ «ازد» دانسته است (1 / 124). دربارۀ عنوان «بجلی» او نظریات مختلفی ابراز شده است، برخی گفته‌اند که او وابسته به شاخه‌ای از قبیلۀ بنی‌سُلَیم‌بن منصور بوده و این قبیله نیز به «بَجْلَة» دختر هناة بن مالک بن فهم منسوب بوده است و برخی نیز وی را وابسته به «بَجیلَة» قبیله‌ای در یمن دانسته‌اند.صفت لؤلؤی را یاقوت حموی بدان افزوده است (معجم، 1 / 108).
دربارۀ زندگی ابان احمر چندان چیزی دانسته نیست، همین اندازه می‌توان گفت که وی اصلاً اهل کوفه بوده، ولی گاه در این شهر و زمانی در بصره می‌زیسته است. اغلب رجال‌شناسان، او را از اصحاب امام جعفر صادق (ع) و امام موسی کاظم (ع) دانسته‌اند. وی شاگردانی همچون ابوعبیده معمر مثنی و محمدبن سلام جُمَحی تربیت کرده است که از ادیبان معروف زمان خویش و علمای بزرگ لغت و نحو به شمار رفته‌اند و آگاه به فقه و حدیث و علوم قرآنی بوده‌اند (طوسی، الفهرست، 7 نجاشی، 10).
در زمینۀ اخبار شعرا و نسب و ایام (عرب) مطالب بسیاری از وی نقل کرده‌اند و برخی نیز دربارۀ قوت حافظۀ او سخن بسیار گفته‌اند (ابن حجر،1 / 24). محمدبن مسعود به نقل از ابوالحسن علی‌بن حسن فضّال، مذهب ابان را ناووسی دانسته است (طوسی، اختیار، 352؛ همو، الفهرست، 5). پیروان این فرقه، اعتقاد به غیبت امام جعفر صادق (ع) داشته‌اند و می‌گفته‌اند که او زنده است و مهدی موعود همو است (شهرستانی، 338). دربارۀ ناووسی بودن ابان بیش‌تر نویسندگان رجال امامیه، به روایت محمدبن مسعود به نقل از ابوالحسن علی‌بن فضّال، که خود از فرقۀ افطحیه بوده است، استناد جسته‌اند که طوسی آن را آورده است. عده‌ای دیگر از رجال‌شناسان امامیه این نظر را قبول نکرده‌اند و معتقدند که وی امامی بوده است. از‌جمله دلایل این عدّه این است که در بعضی از نسخه‌های کتاب اختیار طوسی، به جای «قادسیه»، «ناوسیه» ضبط شده است که مآلاً منجر به این توهم شده که او از «ناووسیه» بوده است. دلیل دیگر اینکه علمای رجال و حدیث امامی، او را از «اصحاب اجماع» شمرده‌اند که با ناووسی بودن وی مغایرت دارد (حلّی، حسن‌بن یوسف، 13). نسب‌شناسان امامی بر صحّت احادیثی که به طریق صحیح از ابان احمر روایت شده باشد، اتفاق نظر دارند و وی را جزء 6 تن از محدّثان مورد اعتماد امامی که به «اصحاب اجماع» معروف شده‌اند، می‌شمارند. اینان عبارتند از: جَمیل‌بن دَرّاج، عبدالله‌بن مسکان، عبدالله‌بن بکیر، حمّادبن عیسی، حمادبن عثمان و ابان‌بن عثمان احمر که بعضی ابان احمر و برخی جمیّل بن دراج را بر 5 تن دیگر برتری داده‌اند (حلی، حسن‌بن علی، 11؛ جندی، 221).
ابان احمر، روایات بسیاری از امام جعفر صادق (ع) و امام موسی کاظم (ع) نقل کرده است. بسیاری از راویان مورد وثوق امامی از وی نقل حدیث کرده‌اند. وی از طریق ابوبصیر، ابوعبیدة ‌الحذّاء، بریدۀ عجلی، حارث‌بن مغیره، زراره، شهاب‌بن عبدربه، طیار، عقبة‌بن بشیر اسدی، عمربن یزید، فضیل رسّان، فضیل بن عثمان، لیث مرادی و محمدبن زیاد نقل حدیث کرده است که همگی از راویان موثق امامی به شمار رفته‌اند. نیز بسیاری از دیگر روات موثق امامی مانند: جعفربن بشیر، جعفربن محمدبن حکیم، حسین بن اشکیب، عباس بن عامر، علی بن حکم، فضالة ابن ایوب، محمدبن ابی عمیر، مرزبان بن عمران و نضربن شعیب از وی نقل حدیث کرده‌اند (طوسی، اختیار، 5-6). ابواحمد محسن ابن احمد بجلی که از اصحاب امام رضا (ع) به شمار می‌رود از ابان روایت کرده است (آقابزرگ، 2 / 135-136).
سیوطی وی را دارای تصنیفات متعدد می‌داند بی‌آنکه از آنها نامی ببرد (بغیة، 177). دیگر نسب‌شناسان شیعی تنها یک کتاب مفصل به نام المبتدا و المغازی و الوفاة و الردة را از او نام می‌برند (نجاشی، 10) که برخی نام آن را المبدأ و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الردة ثبت کرده‌اند و آن را کتابی بزرگ و خوب دانسته‌اند (طوسی، الفهرست، 7)، ولی از وجود این کتاب چیزی دانسته نیست. از میان کتاب‌شناسان، تنها آقابزرگ آن هم به نقل از طوسی و نجاشی نام این کتاب را آورده است (الذریعة، 19 / 47). طوسی می‌نویسد ابوعبدالله محمدبن محمدبن سعید گفته است که من این کتاب را نزد ابان خوانده‌ام (الفهرست، 7- 8).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان ‌المیزان، حیدرآباد دکن، 1329ق؛ جندی، عبدالحلیم، الامام جعفر الصادق (ع)، قاهره، 1397ق؛ حلّی، حسن بن علی، الرجال، تهران، 1342 ش؛ حلّی حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، تهران، 1310 ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی المعلّمی، حیدرآباد دکن،1382 ق؛ سیوطی، جلال‌الدین، بغیة‌ الوعاة، قاهره، 1326 ق؛ شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، به کوشش محمدبن فتح‌الله بدران مصر،1370 ق؛ طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة ‌الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1384 ش؛ همو، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، 1351 ش؛ نجاشی، احمدبن علی، الرجال، قم، 1398 ق؛ یاقوت، معجم ‌الادباء، بیروت،1400 ق، 1 /  109.

احمد شریعتی