اباض

اُباض، ناحیه یا دشت و یا قریه‌ای در صحرای یمامه در شبه‌ جزیرۀ عربستان، یاقوت، یمامه را جزء اقلیم دوم و به قولی جزء اقلیم سوم به‌شمار آورده (4 / 1027) که در حدفاصل نجد و یمن قرار داشته و از شرق به بحرین و از غرب به حجاز محدود بوده است (دائرة‌المعارف القرن العشرین، ذیل یمامه). به گفتۀ ابن‌خلدون یمامه اقامتگاه ملوک بنی حنیفه (4(1) / 483) و براساس نوشتۀ حِمْیَری، اُباض قریه‌ای از قراء یمامه و منزلگاه بنی‌حنیفه بوده است (ص 22). در بعضی منابع تاریخی از اُباض به‌عنوان دشتی از صحرای یمامه نام برده شده است (طبری، 4 / 1957)، اما یاقوت آن را قریه‌ای در عِرض یمامه دانسته است که نخلهای بلندی دارد که در هیچ جای دیگر به بلندی آنها یافت نمی‌شده است (1 / 72-73). بیش‌ترین شهرت اُباض به علت جنگی است که در صدر اسلام، هنگام خلافت ابوبکر، در 11 ق / 632 م (مسعودی، 3 / 303) و یا در 12 ق / 633 م (یاقوت، 4 / 1027) میان خالد بن ولید سردار سپاهیان مسلمانان با مسیلمۀ کذاب در آن رخ داده است (طبری، 4 / 1957). در کتب تاریخ اسلام آمده است که قوم بنی‌حنیفه به مدینه آمدند و به پیامبر اسلام (ص) ایمان آوردند و مسیلمۀ کذاب نیز با آنان بود و یا اینکه در منزلگاه آنان اسباب و اموال آنان را محافظت می‌کرد. اینان پس از بازگشت به اُباض و پس از رحلت پیامبر اسلام مرتد شدند و مسیلمه ادعای نبوت و یا شرکت در نبوت پیامبر اسلام کرد (ابن هشام، 4 / 222-223). با آغاز خلافت ابوبکر، خالدبن ولید با جمعی از مهاجرین و انصار که افراد سرشناسی چون ثابت بن قیس بن شماس، ابوحنیفه و زیدبن الخطاب نیز در بین آنان بودند برای فرونشاندن فتنۀ مسیلمه (ابن‌اثیر، 2 / 360-361) به یمامه فرستاده شدند. هنگامی‌که مسیلمه از آمدن خالد و سپاهیان اسلام آگاه شد، با لشکریان خود در جایی به نام عقربا که گویا در ناحیۀ اُباض بوده مستقر شد (یاقوت، 3 / 694). با رسیدن خالد به این ناحیه جنگ شدیدی بین دو سپاه درگرفت که عدۀ بسیاری کشته شدند و پس از کشته شدن مسیلمه به دست وحشی مولای جبیر ابن مطعم (قاتل حمزۀ سیدالشهداء) و مردی از انصار (مسعودی، 2 / 303). سپاه مسیلمه شکست خورد و پیروزی نصیب مسلمانان گردید. در این جنگ از سپاه مسلمانان 660 تن و از سپاه مسیلمه و بنی‌حنیفه 00‘7 نفر کشته شدند (ابن اثیر، 2 / 365). در اشعار شاعران آن دوره و بعد از آن مانندِ شبیب بن یزیدبن نعمان بن بشیر و محمدبن زیاد اعرابی از این حادثه با عناوین «یوم اُباض» (یاقوت، 1 / 73) و «یوم الیمامه» (محمد ابوالفضل ... ، 167) یاد شده است. جریر نیز به مناسبت این واقعه نام اباض را در شعری آورده است (بکری، 1 / 94). در منابع جدید نامی از این ناحیه برده نشده و گویا در همان سده‌های نخستین اسلامی از بین رفته است.

مآخذ

ابن اثیر، الکامل، بیروت، 1385 ق؛ ابن خلدون، تاریخ، بیروت، 1986 م؛ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی السقا و دیگران، بیروت، 1391 ق؛ بکری، عبداللـه بن عبدالعزیز، مُعَجَم ما استَعجم، به کوشش مصطفی السقا، قاهره، 1364 ق؛ حِمْیَری، محمدبن عبدالمنعم، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980 م؛ طبری، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، 1890 م؛ دائرةالمعارف القرن العشرین؛ محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد البجاوی، ایام العرب فی الاسلام، بیروت، 1392 ق؛ مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، قم، 1404 ق؛ یاقوت، معجم البلدان، به کوشش فردیناد ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870 م.

علی رفیعی