آواز پر جبرئیل

آوازِ پرِ جِبْرَئیل‌، رساله‌ای تمثیلی‌، از رسایل عرفانی شیخ شهاب الدین یحیی بن حبش بن امیرك سهروردی معروف به شیخ اشراق (549-587ق / 1154-1191م‌). این رساله با نقل حكایتی از خواجه ابوعلی فارمدی (از مشایخ عارفان سدۀ 5 ق / 11 م و استاد امام محمد غزالی‌) به این شرح آغاز می‌شود: «او را پرسیدند كه چون است كه كبود جامگان بعضی اصوات را آواز پر جبرئل می‌خوانند؟ گفت: بدان كه بیش‌تر چیزها كه حواس تو مشاهدۀ آن می‌كند همه از آواز پر جبرئیل است‌». نویسنده می‌كوشد كه معنی باطنی سخن فارمدی را باز نماید و درستی آن را نشان دهد. پس از مقدمه‌ای كوتاه در توضیح انگیزۀ تألیف رساله‌، حكایتی رمزآمیز بیان می‌شود كه ضمن آن شخصیت اصلی داستان شبی از «حجرۀ زنان‌» (رمز عالم ماده و محسوسات‌) بیرون می‌آید و قصد «مردان سرای‌» (رمز عالم معنی و مجرّدات‌) می‌كند. در این سیر معنوی به ده پیر خوش سیما (رمز عقول دهگانه‌) بر می‌خورد كه جماعتی مجردانند و اهل «ناكجاآباد» (رمز عالم انوار كه لامكان و آن سوی شش جهت است‌). از پیری كه در كنار صفّه نشسته است (رمز عقل فعّال یا عقل دهم كه آخرینِ عقول و به منزلۀ فرشتۀ راهنماست‌)، دربارۀ محل آنان و شغلشان پرسشهایی می‌كند و آن پیر می‌گوید: شهر ما «از آن اقلیم است كه انگشت سبابه آنجا راه نبرد» و «كار ما خیاطت است‌» و كم‌كم سخن به ساختمان افلاك می‌كشد و پیر از «رَكْوۀ یازده توی‌» (رمز افلاك نه گانه و كرۀ آتش و هوا كه محیط بر یكدیگرند و مجموع عالم را تشكیل می‌دهند) یاد می‌كند.
آنگاه از پیر می‌خواهد تا علم «خیاطت‌» (رمز نحوۀ ایجاد حوادث در عالم كَوْن و فَساد یعنی چگونگیِ تركیب هیولا و صورت‌) را به او بیاموزد. سپس خواستار تعلیم «كلمات خدای‌» می‌شود. پیر برای این منظور «هجایی بس عجب‌» به او می‌آموزد كه بدان هجا، اسرار كلام الهی و رموز سوره‌های قرآن را در می‌یابد. سرانجام «علم ابجد» (علم اسرار حروف‌) را نیز از پیر فرا‌می‌گیرد. پیر از «كلمات كبرا» (رمز عقول عشره یا انوار قاهره‌) سخن می‌گوید و می‌افزاید كه آخر این كلمات «جبرئیل‌» (رمز عقل دهم یا روح‌القدس‌) است و «ارواح آدمیان از این كلمۀ آخر است‌». سپس پیر «كلمات وسطی‌» (رمز نفوس فلكی‌) و «كلمات صغری‌» (رمز نفوس انسانی‌) را تعلیم می‌دهد و آیاتی را كه به مراتب هستی اشارتها دارد، تأویل می‌كند. آنگاه از دو پرِ جبرئیل (رمز وجوب و امكان یا دو جنبۀ لاهوتی و ناسوتی‌) سخن می‌گوید كه یكی بر عالم معنی سایه گسترده است و دیگری بر جهان كَوْن و فَساد: «پس عالم غرور، صدا و ظلّ پرِ جبرئیل است اعنی پرِ چپ؛ و روانهای روشن از پرِ راست اوست‌».
رساله با سخنی از پیر كه «این همه رموز است‌» به پایان می‌رسد و سالك مسافر از مكاشفه و سیر روحانی باز می‌آید. جماعت پیران از چشم وی ناپدید می‌شوند و او در حسرت صحبت ایشان «انگشت در دندان‌» می‌ماند.
آواز پر جبرئیل نخستین بار توسط هانری كُربن و پاول كراوس‌، همراه با ترجمۀ فرانسوی و حواشی سودمند، در 1935 م (JA) به چاپ رسید. بار دیگر به وسیلۀ مهدی بیانی در 1325 ش در تهران منتشر شد. بار سوم در 1348 ش به كوشش سید حسین نصر در مجموعۀ آثار فارسی شیخ اشراق طبع و نشر شد. در سدۀ 8 ق / 14 م فاضلی گمنام و ناشناس جهت گشودن رموز رساله‌، شرحی به زبان فارسی بر آن نوشته است كه كربن و كراوس از آن بهره برده اند. این شرح به كوشش مسعود قاسمی در مجلۀ معارف (دورۀ اوّل‌، شم‍ 1) در 1363 ش به طبع رسیده است.

مآخذ

سهروردی‌، یحیی‌، «آواز پر جبرئیل‌»، مجموعۀ آثار فارسی شیخ اشراق‌، به كوشش سید حسین نصر، تهران‌، 1348 ش؛ «شرح آواز پر جبرئیل‌»، به كوشش مسعود قاسمی‌، معارف‌، دورۀ اول‌، شم‍ 1، فروردین ـ تیر 1363 ش؛ نیز:

Corbin, H. et P. Kraus, «Le bruissement de l’aile de Gabriel, traité Philosophique et mystique», JA, Juil-Sept. 1935, PP. 1-82.

صمد موحد