آملی، ابوالحسین

آمُلی، ابوالحسین احمد بن حسین بن هارون اقطع، معروف به «سید مؤید باللـه» و «عضدالدوله» (333-421 ق / 945-1030 م)، فقیه، ادیب، محدث، مفسر و شاعر. وی از نوادگان زیدبن حسن مجتبی (ع) و از پیشوایان زیدیۀ طبرستان و معاصر صاحب بن عباد (326-385 ق / 938-995 م) بود و همراه برادر کهترش الناطق بالحق یحیی بن حسین (340-422 ق / 951-1031 م) به «برادران هارونی» معروف بودند. پدر وی شیعۀ اثنا عشری بود و خود او و برادرش نیز نخست بدین مذهب بودند و سپس به فرقۀ زیدیه پیوستند. او در آمل زاده شد و در 380 ق / 990 م دعوت خود را آغاز کرد و مردم گیلان و دیلم را به مذهب زیدی فرا‌خواند. مردم دعوتش را پذیرفتند و او مدت 20 سال به‌عنوان خلیفه بر مردم آن سامان فرمان راند. ابوالفضل الناصر به جنگ با وی برخاست که منجر به اسارت آملی و اعزام او به بغداد شد، اما او چند روز پس از رسیدن به بغداد آزاد شد و به ری و سپس به آمل رفت و مردم طبرستان بار دیگر از او پشتیبانی کردند. وی سرانجام در لنگا از نواحی دیلمان که محل سکونتش بود، درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. پس از او برادرش «الناطق بالحق» که شاگرد شیخ مفید بود، پیشوای زیدیان طبرستان گردید. پس از یک سال او هم درگذشت. پس از مرگ الناطق بالحق، قاسم فرزند آملی ریاست مذهبی مردم دیلم را به عهده گرفت و دیری نپایید که این یک نیز در جزما، از ییلاقهای دو هزار، درگذشت. دربارۀ آملی گفته شده که پرهیزکار و پارسا و متمایل به تصوف بوده است. وی به زبان عربی شعر نیکو می‌سرود (ابن اسفندیار، 1 / 98).

فعالیت علمی

آملی در پی کسب دانش به بغداد رفت و نزد دایی خود ابوالعباس احمد بن ابراهیم مؤلف کتاب الوافی فی مذهب الهادی و القاسم، درس خواند. سپس در همدان نزد قاضی القضاة عبدالجبار همدانی (د 415 ق / 1024 م) درس خود را به پایان رساند و در فقه و اصول و نحو و لغت عربی و حدیث و درایه تبحر یافت و آراء فقهی او از سوی زیدیان ایران و کوفه و حجاز و یمن پذیرفته شد. او در فقه زیدی، از محدّثان معتبر به ‌شمار است، وی در فصاحت شهره بود، چنانکه نثر وی را در کتابی که در پاسخ قابوس بن وشمگیر دربارۀ فضایل علی‌بن ابی‌طالب (ع) نوشته است، «معجزه مانند» دانسته‌اند. دیوان شعر وی به گفتۀ ابن اسفندیار «به مجلدی ضخیم بر می‌آید». برخی از آثار او که نسخه‌های خطی آنها موجود است، بدین شرح است: 1. التجرید، در علم اثر، آمبروزیانا؛ 2. دیوان شعر، آمبروزیانا؛ 3. سیاسة المریدین، واتیکان، آمبروزیانا؛ 4. الشرح، واتیکان، برلین؛ 5. کتاب الافادة، برلین، موزۀ بریتانیا (انگلستان)؛ 6. النصرة؛ 7. کتاب البلاغة.

مآخذ

آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، قرن 5، بیروت، 1971 م، 5 / 15-16؛ ابن‌اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1320 ش، صص 97- 98، 271، 276، 279؛ ابن عنبة، احمد بن علی، عمدة الطالب، به کوشش محمدحسن آل طالقانی، نجف، 1961 م، صص 90-94؛ ابوزهره، محمد، الامام زید، مصر، 1959 م، صص 502-504؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403 ق، ص 570؛ حکیمیان، ابوالفتح، علویان طبرستان، تهران، 1348 ش، صص 112-114، 185-186؛ زرکلی، خیرالدین الاعلام، چ 2، 2 / 15؛ کحالة، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی 1 / 209؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1347 ش، صص 25-26؛ نیز:

GAL; GAL, S I / 317-318; GAS, I / 581-582; Griffini, E., »Lista dei manoscritti arabi nuovo fondo della biblioteca Ambrosiana di milano«, RSO, 1910, III / 591.

کاظم موسوی بجنوردی