آمدجی

آمَدْجی، یا آمَدچی، آمَدی، آمَدیِ دیوانِ همایون، آمَدجی افندی، عنوان رئیسِ «دفترآمدی = آمدی قلمی» (اوزون چارشیلی، 56؛ پاکالین، I / 55). آمدجی واژه‌ای است مرکب از «آمَدِ» فارسی و پسوند «جی» ترکی. کلمۀ «آمد» بر روی اسناد و مدارک، نامه‌ها و بروات مربوط به تسویۀ امور مالی و عوارضِ «تیمارها» و«زعامتها»، که به «باب عالی» (نخست‌وزیری) می‌رسید، نوشته می‌شد که مفهوم «رسید، وصول شد» را داشت (İA؛ اوزون چارشیلی، 57). به کسی که این وظیفه را انجام می‌داد «آمَدجی» می‌گفتند. آمدجی منشی مخصوصِ «رئیس ‌الکتّاب» بود و مستقیماً زیر نظر وی انجام وظیفه می‌کرد. تهیّه و تنظیم گزارش کارهای رئیس الکتّاب به صدراعظم، ابلاغ فرمانها و دستورهای صادره از «دیوان همایون» (دربار) خطاب به صدراعظم و دیگر مقامات، انجام مکاتبات سرّی و آشکارِ رئیس ‌الکتّاب از وظایف مهم آمَدجی بود (پاکالین، I / 56). پس از صدور فرمان «تنظیمات خیریّه» در 1218 ق / 1839 م و تشکیل «مجلس وکلا» (شورای وزیران)، دبیری و بایگانی این شورا نیز بر عهدۀ آمدجی گذارده شد (اوزون چارشیلی، 57). او با حضور در جلسۀ شورای وزیران، صورت جلسات را می‌نوشت. از تصمیمات شورا آنچه را که نیاز به اجازه و نظر شاه داشت، به رئیس ‌الکتّاب می‌داد تا پس از امضای صدراعظم به دیوان همایون بفرستد و دستورهای شاه از همین طریق ابلاغ می‌گردید (پاکالین، I / 56). نامه‌ها و مدارکی که نیاز به این‌گونه تشریفات نداشت، مستقیماً از طرف آمدجی اقدام و جهت اجرا ابلاغ می‌شد (همانجا؛ İA). آمدجی مقدّم‌ترین اعضای پنجگانۀ باب عالی (رجال باب عالی) بود (İA). 5 یا 6 منشی نیز با آمدجی کار می‌کردند که بعداً به 50 نفر افزایش یافتند و آنان را «آمَدی خُلفاسی» یا «آمدی دیوان همایون خلفاسی» می‌نامیدند (TA، ذیل آمدجی؛ اوزون چارشیلی، 56).
نظام اداری عثمانی در آغاز 3 رکن داشت: دیوان همایون، خزانۀ عامره، دفترخانۀ خاقانی. پس از مدتی به علت ازدیاد کارهای اداری، ایجاد ادارات جدید ضرورت پیدا کرد که «ادارۀ مکتوبی» و «ادارۀ آمدی» از آن جمله بودند (پاکالین، همانجا). مرکز کلیۀ کارهای مربوط به آمدجی در اداره‌ای بود که آن را «اتاق آمَدی» (دفتر آمَدی) می‌نامیدند و ریاست آن با شخص آمدجی بود. از نیمۀ دوم سدۀ 12 ق / 18 م به‌ویژه بعد از تنظیمات که اکثر کارهای دولتی در باب عالی متمرکز گردید، روزبه‌روز بر اهمیت و اعتبار ادارۀ آمَدی و رئیس آن آمدجی افزوده شد. اصل کلیۀ فرمانهای صادر شده از دربار، مقاوله نامه‌ها، صورت جلسات شورای وزیران، مکاتبات محرمانه، کلید کشف رمز و غیره در این اداره بایگانی و نگاهداری می‌شد (اوزون چارشیلی، همانجا). یکی از وظایف مهم ادارۀ آمدی حفظ اسرار دولت بود، به همین جهت کارمندان آن با دقت کافی و پس از مطالعات زیاد برگزیده می‌شدند، حتی سلطان سلیم سوم شخصاً در انتخاب آنان اظهارنظر می‌کرد (همو، 57). می‌توان گفت که این اداره نقش دفتر ویژه (محرمانه) را نیز بر عهده داشته است. نخستین آیین‌نامۀ تشکیلات مخفی عثمانی در زمان صدارت سعید پاشا، در دورۀ حکومت عبدالحمید ثانی، توسط یکی از افراد این اداره تنظیم و به مورد اجرا گذاشته شد (قارال، VIII / 292). آمَدجی و کارمندان ادارۀ آمدی از چنان اهمیت و اعتمادی برخوردار بودند که سفرا و کارداران و منشیان آنها و حتی در برخی موارد صدراعظمها نیز از میان آنان برگزیده می‌شدند (اوزون چارشیلی، همانجا). دانستن زبان خارجی برای آمَدی که در دیدارهای رئیس ‌الکتّاب با سفرای خارجی حضور داشت و مذاکرات آنان را یادداشت می‌کرد، الزامی بود و معمولاً مأمورانِ «ادارۀ ترجمه» در گزینش ارجحیت داشتند. بعد از اعلان مشروطیت دوم در 1908 م و روی کار آمدن حکومت «اتحاد و ترقی» پاره‌ای از عناوین ملغی گردید و یا تغییر نام یافت که از آن میان عنوان آمَدجی به «دبیر شورای وزیران و ادارۀ معروضات» مبدل شد (İA)، اما بنا به تصمیم «کمیسیون شورای دولت» در 1912 م مجدداً عناوین سابق برقرار شد و عنوان آمدجی نیز تا 1922 م همچنان متداول بود (TA). آمدجیها سالانه 500 آقچه پاداش می‌گرفتند (اوزون چارشیلی، 200).

مآخذ

İA; Karal Enver Ziya, Osmanli Tarihi, Ankara T. T. K., 1983; Pakalin, M. Z., Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlügu, Istanbul, 1946; TA; uzuncarsili, Ismail Hakki, Osmanli Devletinin Merkez ve Bahriye Teskilati, Ankara, 1984.

علی‌اکبر دیانت