آل نجاح

آل نَجاح، سلسله‌ای منسوب به المؤیّد نجاح که میان سالهای ۴۱۲-۵۵۴ ق/۱۰۲۱- ۱۱۵۹ م بر زَبید واقع در کرانۀ خاوری دریای سرخ (اکنون جزو یمن شمالی و در باختر آن) فرمان راند.
نجاح غلام حبشی مرجان، آخرین وزیر آل زیاد (ه‍ م) در زبید، در ۴۱۲ ق/۱۰۲۱ م حکومت را در دست گرفت و سلسلۀ آل زیاد را که در روزگار مأمون عباسی بر تهامه فرمان می‌راند (ترسیس، ۹۲)، برانداخت و تا ۴۵۲ ق/۱۰۶۰ م بر زبید حکومت کرد و در آن سال به تحریک علی ‌بن محمد صُلَیحی به دست کنیزکی مسموم و کشته شد و آل صلیح بر زبید چیره شدند. پس از کشته شدن نجاح، دو تن از پسران او به نامهای سعید ملقب به احول، و نصیر‌الدین جیّاش ملقب به الملک‌ المکین (ابوالطّامی) به جزیرۀ دهلک رفتند و در آنجا به آموختن قرآن و ادبیات مشغول شدند (ابن خلدون، ۴/۲۱۶). مدتی بعد بازگشتند و جیاش، علی ‌بن محمد را کشت (همو، ۴/۲۱۷) و سعید بر زبید چیره شد. از این زمان تا ۴۸۲ ق/ ۱۰۸۹ م که جیاش بر مسند فرمانروایی نشست و آل نجاح کاملاً بر زبید چیرگی یافتند، آن دیار میان آنان و آل صلیح دست به دست می‌گشت. سعید در ۴۸۱ ق/ ۱۰۸۸ م به دست مکرم صلیحی کشته شد و به روایتی درگذشت و جیاش نخست به عدن (ابن خلدون، ۴/۲۱۷؛ ابومخرمة، ۴۳) و سپس به هند گریخت و۶ ماه بعد، ناشناخته وارد زبید شد و چندی بعد حکومت را در دست گرفت (ابومخرمه، ۴۴-۴۵). جیاش تا ۴۹۸ یا ۵۰۰ ق/۱۱۰۵ یا ۱۱۰۷ م (همو، ۴۵) فرمان راند. پس از او پسرش فاتک اول تا ۵۰۳ ق/ ۱۱۰۹ م فرمانروایی داشت تا آنکه درگذشت و جای خود را به منصوربن فاتک داد. منصور، وزیر خود انیس الفاتکی را به‌سبب تحکمی که بر او داشت بکشت و کار ملک را به پسرش فاتک دوم سپرد و خود به خوشگذرانی پرداخت. ابن خلدون، وزیر مقتول را ابومنصور عبیداللّه می‌داند، حال آنکه او در آن زمان هنوز به وزارت نرسیده بود و افزون‌برآن، ابومنصور عبیداللّه کشته نشده بلکه در ۵۲۹ ق/۱۱۳۵ م درگذشته است. منصور در ۵۲۲ ق/ ۱۱۲۸ م به دست وزیر خود کشته شد. فاتک پسر منصور نیز تا ۵۳۱ ق/۱۱۳۷ م فرمان راند و چون پسری نداشت، پس از وی پسرعمویش فاتک سوم، پسرمحمدبن فاتک اول، به فرمانروایی پرداخت. زوال آل نجاح که از حدود ۵۰۰ ق/ ۱۱۰۷ م به علت نفوذ وزیران آغاز شده بود، در روزگار او به نهایت رسید. فاتک سوم در ۵۵۴ ق/ ۱۱۵۹ م به دست احمدبن سلیمان در زبید کشته شد و بدین‌سان سلسلۀ آل نجاح برچیده شد.
ابوالطّامی جیّاش، سومین فرمانروای این سلسله، مردی شاعر و ادیب بود. دیوان شعری بزرگ به او نسبت داده‌اند. همچنین کتابی به نام المفید فی اخبار زبید معروف به مفید جیاش نوشت (ابومخرمه، ۴۶-۴۷). فاتک بن منصورنیز مدارسی جهت فقیهان در زبید ساخت (ابن خلدون، ۴/ ۲۱۸). 

مآخذ

ابن خلدون، العبر، بیروت، ۱۹۵۸ م؛ ابومخرمه، عبداللّه، تاریخ ثغرعدن، لیدن، ۱۹۳۶ م؛ ترسیسی، عدنان، الیمن و حضارة العرب، بیروت، صص ۹۲-۹۴؛ زامباور، ادوارد ریتر، نسب‌نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۵۶ ش، صص ۱۸۱-۱۸۲؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، ۱۹۸۴ م، ۳/۱۰۳، ۵/۱۲۵-۱۲۶، ۷/۳۰۲؛ لین پول، استانلی، طبقات سلاطین اسلام، ترجمۀ عباس اقبال، تهران، ۱۳۶۳ ش، صص ۸۲-۸۳.

صادق سجادی