ابن بارزی

اِبْنِ بارِزی‌، ابوالقاسم‌ هبةالله‌ بن‌ عبدالرحيم‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ هبةالله‌ ابن‌ بارزی‌ جُهَنی‌ حموی‌ ملقب‌ به‌ شيخ‌الاسلام‌ و شرف‌الدين‌ (645 - 738 ق‌/ 1247- 1337 م‌)، قاضی‌ القضاة و دانشمند شافعی‌. پدرش‌ كه‌ در منابع‌ متأخرتر عبدالرحمن‌ خوانده‌ شده‌ است‌ (عامری‌، 604) نيز قاضی‌ القضاة حماة و مردی‌ عالم‌ و اديب‌ بود. ابوالفداء كه‌ شاگرد وی‌ بوده‌ و او را بسيار ستوده‌ است‌، می‌نويسد: موقعی‌ كه‌ ابن‌ بارزی‌ به‌ من‌ اجازه‌ روايت‌ می‌داد، گفت‌ او فقه‌ را از طريق‌ عراقيان‌ از پدر و جد خويش‌ ابراهيم‌ آموخته‌ است‌. سپس‌ نام‌ كليۀ استادان‌ اجداد خود را تا ابن‌ عباس‌ و ابن‌ عمر كه‌ صحابۀ پيامبر اكرم ‌(ص‌) بودند ذكر كرد و بدين‌ طريق‌ سلسلۀ آموزش‌ فقه‌ خود را به‌ پيامبر رسانيد (1/ 145-146). قرائات‌ هفتگانه‌ را از بدرالدين‌ تاذِفی‌ و نحو را از ابن‌ مالك‌ فراگرفت‌ (سلامی‌، 1/ 228؛ داوودی‌، 2/ 350). از عزالدين‌ احمد فاروثی‌، ابراهيم‌ ارموی‌ و محمد بن‌ هامل‌ نيز استماع‌ كرد و ابن‌ عبدالسلام‌، نجم‌الدين‌ بادرائی‌، ابن‌ عديم‌ (ه‍ م‌)، يحيی‌ عطار، ابوشامه‌ (ه‍ م‌)، ابن‌ حَرَستانی‌ و ابوالبقاء نابلسی‌ و ديگران‌ به‌ او اجازه‌ دادند (سلامی‌،1/ 226- 229). در فقه‌ سرآمد و امام‌ عهد خويش‌ شد و مفتی‌ شام‌ و قاضی‌ حماة گشت‌ (صفدی‌، 302). رياست‌ مذهب‌ در بلاد شام‌ بر او ختم‌ شد، چنانكه‌ از اطراف‌ به‌ سوی‌ او می‌شتافتند (سبكی‌، 6/ 249). ابوالفدا نوشته‌ است‌ كه‌ اين‌ بارزی‌ در امر قضا پرهيزكار بود. از بيت‌المال‌ چيزی‌ نخورد. هرگز، همچون‌ ديگر قاضيان‌، تازيانه‌ به‌ دست‌ نگرفت‌. با اينهمه‌ سخنش‌ مقبول‌ و حكمش‌ نافذ بود. انديشه‌ای‌ لطيف‌ و ذهنی‌ تيز داشت‌ و در فتاوی‌ دشوار مورد اعتماد بود. بارها به‌ تصدی‌ قضای‌ مصر دعوت‌ شد، ولی‌ نپذيرفت‌. ابوالفدا در پايان‌ زندگی‌نامۀ ابن‌ بارزی‌، نمونه‌ای‌ از نظم‌ و نثر مصنوع‌ وی‌ و نيز نامه‌ای‌ را كه‌ خود در باب‌ درگذشت‌ او خطاب‌ به‌ نوه‌اش‌ نجم‌الدين‌ عبدالرحيم‌ نوشته‌، با قصيده‌ای‌ در رثای‌ ابن‌ بارزی‌ آورده‌ است‌ (1/ 146- 148). وی‌ به‌ صوفيه‌ اعتقاد نيك‌ داشت‌. محيی‌الدين‌ نووی‌ او را ستوده‌ و گفته‌ است‌ كه‌ فقيه‌تر از اين‌ جوان‌ در اين‌ بلاد نيست‌ (عامری‌، 604). او نفايس‌ كتب‌ را گرد آورد (سلامی‌، 1/ 229) و آنها را كه‌ 100 هزار درهم‌ ارزش‌ داشت‌، وقف‌ كرد (صفدی‌، 303). ابن‌ بارزی‌ با آنكه‌ در پايان‌ زندگی‌ نابينا شد، ولی‌ به‌ كار قضا همچنان‌ ادامه‌ داد. سرانجام‌ به‌ نفع‌ نوه‌اش‌ نجم‌الدين‌ عبدالرحيم‌ از مسند قضا فرود آمد (ابن‌ كثير، 14/ 182). وی‌ بارها حج‌ گزارد (صفدی‌، همانجا). برزالی‌، ابن‌ سامه‌ و ذهبی‌ از او استماع‌ حديث‌ كرده‌اند. ابن‌ طغريل‌، اسامی‌ تمامی‌ استادان‌ و مشايخ‌ او را در مجموعه‌ای‌ تدوين‌ كرد و برزالی‌ نيز قسمتی‌ از آنها را مدون‌ ساخت‌ (سلامی‌، 1/ 228، 229). اسنوی‌ از او اجازۀ فتوا گرفته‌ و او را به‌ نيكی‌ ياد كرده‌ است‌ (1/ 282). ابن‌ بارزی‌ 93 سال‌ بزيست‌ و پس‌ از مرگ‌ در مقابر ظبيه‌ در عقبۀ نقيرين‌ حماة دفن‌ شد (ابن‌ كثير، همانجا؛ سلامی‌، 1/ 227). 
اغلب‌ آنانكه‌ از ابن‌ بارزی‌ ياد كرده‌اند، تصنيفات‌ او را نيز ستوده‌اند. از تأليفات‌ او روضات‌ الجنات‌ در تفسير در ده مجلد، كتاب‌ الوفا فی‌ احاديث‌ المصطفی‌ در دو مجلد و المجرد فی‌ مسند امام‌ الشافعی‌ و شرح‌ آن‌ در 4 مجلد معروف‌ بوده‌اند (ابن‌ قاضی‌، 4/ 395-396). بيش‌ از 40 تأليف‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند (همانجا)، و بغدادی‌ 25 اثر وی‌ را نام‌ برده‌ است‌ (2/ 507). ابن‌ جزری‌ نوشته‌ است‌ كه‌ ابن‌ بارزی‌ الشرعة فی‌ قراآت‌ السبعة را به‌ طريقی‌ بی‌سابقه‌ تأليف‌ كرده‌ است‌ (2/ 351). آنچه‌ از آثار او موجود است‌ و از آنها اطلاع‌ داريم‌ عبارتند: 1. اتخاذ النصح‌ فی‌ ايجاد الصلح‌، رساله‌ای‌ در 3 برگ‌، موجود در مجموعه‌ای‌ در دارالكتب‌ الظاهرية (ظاهريه‌،مجاميع‌،1/ 49)؛ 2. اظهارالفتاوی‌ يا تيسيرالفتاوی‌، شرح‌ الحاوی‌ الصغير فی‌ الفروع‌، از نجم‌الدين‌ عبدالغفار قزوينی‌، موجود در قاهره‌، دمشق‌ و آصفيه (GAL, S, I/ 679). اما ابوالفداء از اين‌ اثر به‌ عنوان‌ دو تأليف‌ مستقل‌ به‌ نامهای‌ اظهار الفتاوی‌ من‌ اعوار الحاوی‌، و تيسير الفتاوی‌ من‌ تحرير الحاوی‌، ياد كرده‌ و آن‌ دو را اشهر تأليفات‌ او دانسته‌ است‌ (1/ 145). ابن‌ بارزی‌ ظاهراً شرحهای‌ ديگری‌ نيز بر الحاوی‌ الصغير به‌ نامهای‌ مفتاح‌ الحاوی‌ و توضيح‌ الحاوی‌ داشته‌ است‌ (حاجی‌ خليفه‌، 1/ 626)؛ 3. تجريد جامع‌ الاصول‌ فی‌ احاديث‌ الرسول‌، وی‌ در اين‌ اثر، جامع‌ الاصول‌ لاحاديث‌ الرسول‌ ابن‌ اثير جزری‌ را از زوايد پيراسته‌ است‌ (همو، 1/ 345، 535 -536). نسخه‌هايی‌ از اين‌ كتاب‌ در مكتبة الازهرية مصر (ازهريه‌، 421)، بوهار هند (محمد هدايت‌ حسين‌، II/ 28-29) و دانشگاه‌ ييل‌ (نموی‌، 78) نگهداری‌ می‌شود. از اين‌ ميان‌ دست‌ نويس‌ مكتبة الازهريه‌ نسخۀ با ارزشی‌ است‌ كه‌ در 737ق‌ كتابت‌ شده‌ است‌؛ 4. تحليل‌ الحائض‌، موجود در كتابخانۀ خالديه‌ (منجد، 23)؛ 5. توثيق‌ عری‌ الايمان‌ فی‌ تفضيل‌ حبيب‌ الرحمان‌، در 4 ركن‌، در فضائل‌ و كرامات‌ پيامبر اسلام‌، نسخۀ خطی‌ اين‌ اثر در بانكيپور 66-351)، مكتبة العباسية بصره‌ (خاقانی‌، 91) و پاريس‌ (دوسلان‌، XV/ 352) نگهداری‌ می‌شود. نسخۀ بصره‌ در 733ق‌ به‌ خط مؤلف‌ يا در حيات‌ او كتابت‌ شده‌ است‌؛ 6. الدراية لاحكام‌ الرعاية، در زهد و اخلاق‌، مختصر رعاية حارث‌ بن‌ اسد محاسبی‌ (د 243 ق‌-857 م‌). نسخۀ خطی‌ اين‌ اثر كه‌ در 15 ذيحجۀ 667 ق‌/ 15 اوت‌ 1269 م‌، يعنی‌ در حيات‌ مؤلف‌ كتابت‌ شده‌ در دارالكتب‌ الظاهريه‌ (ظاهريه‌، تصوف‌، 1/ 523 -524) موجود است‌. حاجی‌ خليفه‌ در ذيل‌ رعايۀ محاسبی‌ از اين‌ كتاب‌ نامی‌ نبرده‌، اما در ذيل‌ الرعاية فی‌ فروع‌ الحنبلية از احمد بن‌ حمدان‌ حرانی‌، الدراية لاحكام‌ الرعاية ابن‌ بارزی‌ را از شروح‌ آن‌ شمرده‌ است‌ (1/ 908)؛ 7. رموز الكنوز، منظومه‌ در فقه‌، موجود در كتابخانۀ رامپور (GAL, S, II/ 101)؛ 8. الزُّبد، يا كنز الزبد (همانجا)، احتمالاً نسخۀ ناقص‌ موجود در كتابخانۀ گوتا نسخه‌ای‌ از اين‌ كتاب‌ است‌ (پرچ‌، II/ 194, 195)؛ 9. الفريدة البارزية فی‌ حل‌ القصيدة الشاطبية، شرح‌ حرز الامانی‌ شاطبی‌، نسخۀ خطی‌ مورخ‌ 713ق‌/ 1313م‌ از اين‌ كتاب‌ در مكتبة الازهرية قاهره‌ (ازهريه‌، 101، 102) موجود است‌؛ 10. المجتبی‌ فی‌ احاديث‌ المصطفی‌، موجود در خزانة العامة رباط (علوش‌، 77- 78). حاجی‌ خليفه‌ (2/ 1592) اين‌ كتاب‌ را مختصر جامع‌ الاصول‌ دانسته است؛ 11. المصباح‌، در حديث‌. نسخۀ مورخ‌ 732 ق‌ آن‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ نگهداری‌ می‌شود (سيد، خطی‌، 65 -66)؛ 12. كتاب‌ المغنی‌ فی‌ اختصار التنبيه‌ و اظهار فتاويه‌. اين‌ كتاب‌ مختصر كتاب‌ التنبيه‌ فی‌ فروع‌ الشافعی‌ از ابراهيم‌ فقيه‌ شيرازی‌ است‌ (حاجی‌ خليفه‌، 1/ 489-492). نسخۀ خطی‌ المغنی‌ در برلين‌ موجود است‌ ( آلوارت‌، IV/ 66). ابراهيم‌ اَبناسی‌ بر اين‌ كتاب‌ شرحی‌ نوشته‌ به‌ نام‌ التوجيه‌ فی‌ شرح‌ المغنی‌ مختصر التنبيه‌ كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ نگهداری‌ می‌شود (سيد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، 1/ 297)؛ 13. ناسخ‌ القرآن‌ و منسوخه‌، موجود در دارالكتب‌ الظاهريه‌ (ظاهريه‌، علوم‌ القرآن‌، 2/ 338). 

مآخذ

ابن‌ جزری‌، محمد بن محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1352 ق‌/ 1933 م‌؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399 ق‌/ 1979 م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابوالفداء، المختصر فی‌ اخبار البشر، بيروت‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛ ازهريه‌، خطی‌؛ اسنوی‌، عبدالرحيم‌ بن حسن، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، 1390 ق‌؛ بغدادی‌، اسماعيل‌ بن محمد امین، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941-1943 م‌؛ خاقانی‌، علی‌، مخطوطات‌ المكتبة العباسية فی‌ البصرة، بغداد، 1380 ق‌/ 1961 م‌؛ داوودی‌، محمد بن علی، طبقات‌ المفسرين‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد عمر، قاهره‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌ بن علی، طبقات‌ الشافعية الكبری‌، بيروت‌، دارالمعرفة؛ سلامی‌، محمد بن رافع، الوفيات‌، به‌ كوشش‌ صالح‌ مهدی‌ عباس‌ و بشار عواد معروف‌، بيروت‌، 1402 ق‌/ 1982 م‌؛ سيد، خطی‌؛ همو، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن‌ ايبك‌، نكت‌ الهميان‌، به‌ كوشش‌ احمد زكی‌ بك‌، قاهره‌، 1329 ق‌/ 1911 م‌؛ ظاهريه‌، خطی‌ (تصوف‌، علوم القرآن‌، مجاميع‌)؛ عامری‌ حرضی‌، يحيی‌ بن ابی بکر، غربال‌ الزمان‌ به‌ كوشش‌ محمد ناجی‌ زعبی‌ العمر، دمشق‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ علوش‌، ی‌. س‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية، رباط، 1954 م‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، المخطوطات‌ العربية فی‌ فلسطين‌، بيروت‌، 1982 م‌؛ نيز: 

Ahlwardt; Bankipore; De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; GAL, S; M. Hidāyat Husain, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Buhar Library, Calcutta, 1923; Nemoy, Leon, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, Connecticut, 1956; Pertsch, W., T Die arabischen Handschriften der herzoglischen Bibliothek zu Gotha , Gotha, 1878-1892. 
محمدآصف‌ فكرت‌