ابن ام قاسم

اِبْنِ اُمَّ قاسِم‌، ابومحمد بدرالدين‌ حسن‌ بن‌ قاسم‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ علی‌ مرادی‌ مصری‌ (د 749 ق‌/ 1348 م‌)، مفسّر، اديب‌، نحوی‌ و فقيه‌ مالكی‌. وی‌ در مصر زاده‌ شد و به‌ مراكش‌ كوچ‌ كرد و تمام‌ عمر را در آنجا زيست‌ و از اين‌ رو به‌ مراكشی‌ نيز شهرت‌ يافت‌ (ابن‌ حجر، 2/ 138؛ ابن‌ جزری‌، 1/ 227؛ سيوطی‌، بغيه، 226). در نسبت‌ وی‌ به‌ امّ قاسم‌ گفته‌اند كه‌ اين‌ زن‌ كه‌ از خاندان‌ سلطنتی‌ بوده‌، حسن‌ را به‌ فرزندی‌ پذيرفته‌ و تربيت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌‌حجر، 2/ 139)، اما غالباً بر اين‌ عقيده‌اند كه‌ وی‌ جدّۀ پدری‌ حسن‌ بوده‌ است‌. اين‌ زن‌ كه‌ زهرا نام‌ داشته‌، اهل‌ فضل‌ بوده‌ و به‌ «شيخه‌» معروف‌ شده‌، و حسن‌ نيز شهرت‌ خود را از او يافته‌ است‌ (سيوطی‌، همانجا؛ داوودی‌، 1/ 139). حسن‌ علم‌ قرائت‌ را از علّامه‌ مجدالدين‌ اسماعيل‌ ششتری‌، فقه‌ را از شرف‌الدين‌ مغيلی‌ مالكی‌ (ابن‌ حجر، 2/ 140؛ ابن‌ جزری‌، همانجا)، ادبيات‌ عرب‌ را از ابوعبدالله‌ طنجی‌ و سراج‌ دَمَنهوری‌ و ابوزكريا غماری‌ و ابوحيان‌، و اصول‌ را از شيخ‌ شمس‌الدين‌ بن‌ لبان‌ (ابن‌ حجر 2/ 139- 140؛ ابن‌ عماد، 6/ 160) آموخت‌. 
ابن‌ ام‌ قاسم‌ آثاری‌ در فقه‌، تفسير و ادبيات‌ پديد آورده‌ است‌ (ابن‌ جزری‌، سيوطی‌، همانجاها) كه‌ از آن‌ ميان‌ كتاب‌ الجنی‌ الدّانی‌ فی‌ حروف‌ المعانی‌ كه‌ مأخذ مغنی‌ ابن‌ هشام‌ است‌ و در استانبول‌ چاپ‌ شده‌. برخی‌ از آثار وی‌ به‌ صورت‌ خطی‌ در كتابخانه‌های‌ مختلف‌ دنيا موجود است‌، مانند: جمل‌الاعراب ‌(بانكيْپور يا XX/ 133)، الجمل‌، (سپهسالار، 3/ 516- 517)؛ رسالۀ ابن‌ ام‌ قاسم‌ (ازهريه‌، 4/ 200)؛ شرح‌ الفية ابن‌ مالك‌. اين‌ كتاب‌ در نسخۀ مجلس‌ شورا (شورا، 4/ 325)، اوضح‌ الی‌ الفية ابن‌ مالك‌ نام‌ دارد. نسخه‌هايی‌ از آن‌ در برخی‌ از كتابخانه‌های‌ ايران‌ وجود دارد (مرعشی‌، 4/ 66 -67؛ مركزی‌، 8/ 501؛ شورا، 4/ 325)؛ شرح‌ باب‌ وقف‌ حمزة و هشام‌ علی‌ الهمزة (ظاهريه‌، 1/ 198)؛ شرح‌ تسهيل‌ الفوائد و تكميل‌ المقاصد (كوپريلی‌، 2/ 157؛ ازهريه‌، 4/ 270؛ مركزی‌، 16/ 385)؛ شرح‌ المقصد الجليل‌ فی‌ علم‌ الخليل‌ لابن‌ حاجب‌ (احمديه‌، 220)؛ مسائل‌ الهمزة الساكنة بعد الحركة و الهمزة المتحركة بعد ساكن‌ صحيح‌ (ظاهريه‌، 1/ 253)؛ المفيد فی‌ شرح‌ عمدة المجيد (مرعشی‌، 10/ 290)؛ منظومة فی‌ الذال‌ المعجمة و الدال‌المهملة و منظومة فی‌الظاءوالضاد (همانجا). آثاری‌ نيز به‌ وی‌ منسوب‌ است‌، بدين‌ قرار: شرح‌ الاستعاذة و البسملة (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1031)؛ شرح‌ حرز الامانی‌ و وجهة التّهانی‌ (همو، 2/ 646)؛ شرح‌ المفصل‌ للزمخشری‌ (همو، 2/ 1774). جز اينها گويا شرحهايی‌ ديگر بر برخی‌ از آثار معروف‌ علم‌ نحو نوشته‌ است‌ (ابن‌ حجر، 2/ 139؛ سيوطی‌، حسن‌ المحاضرة، 1/ 309). 

مآخذ

ابن‌ جزری‌، محمد بن محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1351 ق‌؛ ابن‌ حجر، احمد بن علی، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌ بن احمد، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1357 ق‌؛ احمدية، فهرس مخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، عبدالحفيظ منصور، بيروت‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ داوودی‌، محمد بن علی، طبقات‌ المفسّرين‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد عمر، قاهره‌، 1392 ق‌؛ سپهسالار، خطی‌؛ سيوطی‌، عبدالرحمن‌ بن ابی بکر، بغية الوعاه‌، به‌ كوشش‌ محمد امين‌ خانجی‌، قاهره‌، 1326 ق‌؛ همو، حسن‌ المحاضرة، قاهره‌، 1299 ق‌؛ شورا، خطی‌؛ ظاهريه‌، خطی‌ (علوم‌ قرآنی‌)؛ كوپريلی‌، خطی‌؛ مرعشی‌، خطی‌؛ مركزی‌، خطی‌؛ نيز: 

Bankipore; GAL, S. 
بخش‌ علوم‌