ابن اماجور

اِبْنِ اَماجور، يا ابن‌ ماجور، نام‌ خاندانی‌ از مردم‌ فرغانه‌ كه‌ از ميان‌ آنان‌ 3 تن‌، به‌ نامهای‌ ابوالقاسم‌ عبدالله‌ بن‌ اماجور، پسرش‌ ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ عبدالله‌ (ابن‌ نديم‌، 390؛ قفطی‌، 231) و مُفلح‌ غلام‌ آزاد شدۀ ابوالحسن‌ (سوتر، 56). در زمينۀ ستاره‌شناسی‌ شهرتی‌ يافتند. در منابع‌ كهن‌ تنها از پدر و پسر نامی‌ به‌ ميان‌ آمده‌، اما اشاره‌ای‌ به‌ تاريخ‌ تولد و وفات‌ آن‌ دو نشده‌ است‌ (ابن‌ نديم‌، همانجا؛ قفطی‌، 220-221، 231، 234). اين‌ سه تن‌ در سالهای‌ 272-321 ق‌/ 885 -933 م‌ در بغداد و شيراز به‌ كار ستاره‌شناسی‌ و رصد می‌پرداختند. بخشی‌ از اين‌ رصدها را ابن‌ يونس‌ ثبت‌ و نقل‌ كرده‌ است‌ (EI2؛ نلينو، 175؛ سارتن‌، 1/ 728). علی‌ بن‌ عبدالله‌ علم‌ نجوم‌ را نزد پدر خود آموخت‌ (قفطی‌، 234). او توجه‌ خود را به‌ تعيين‌ حدود عرض‌ نجومیِ كرۀ ماه‌ معطوف‌ داشت‌، و دريافت‌ كه‌ عرضِ نجومی‌ كره‌ ماه‌ بيش‌ از آن‌ است‌ كه‌ هيپاركوس‌ (سدۀ 2 ق‌م‌) تعيين‌ كرده‌ بود. همچنين‌ متوجه‌ شد كه‌ حاصل‌ محاسبات‌ در اين‌ زمينه‌ همواره‌ يكسان‌ نيست‌. رصدهای‌ او كه‌ مربوط به‌ تغييرات‌ صفحۀ مدار حركت‌ كرۀ ماه‌ است‌، دقت‌ كار او را نشان‌ می‌دهد (EI2). ستاره‌شناسانی‌ همچون‌ ابن‌ يونس‌ در نوشته‌های‌ خود از نتايج‌ رصدها و پژوهشهای‌ علی‌ بن‌ عبدالله‌ استفاده‌ كرده‌اند (قفطی‌، 231؛ سوتر، همانجا). ابن‌ نديم‌ (همانجا) تنها به‌ اين‌ نكته‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ كه‌ علی‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ اماجور، در زمينۀ ستاره‌شناسی‌ تأليفاتی‌ دارد، اما نام‌ اين‌ تأليفات‌ را ذكر نكرده‌ است‌. 
دربارۀ مُفلح‌ در مآخذ كهن‌ آگاهی‌ چندانی‌ نمی‌توان‌ يافت‌. به‌ نظر می‌آيد كه‌ مُفلح‌ پس‌ از آزادی‌ به‌ عنوان‌ يكی‌ از افراد خاندان‌ ابن‌ اماجور به‌ كار نجوم‌ ادامه‌ داده‌ است‌. به‌ گفتۀ سوتر، مُفلح‌ نيز زيجی‌ تهيه‌ كرده‌ بوده‌ و ظاهراً زيجهايی‌ كه‌ به‌ عبدالله‌ نسبت‌ داده‌ می‌شود در واقع‌ به‌ هر سۀ آنان‌ تعلق‌ دارد (سوتر، 49). به‌ طور كلی‌ می‌توان‌ گفت‌ كه‌ در اغلب‌ مآخذی‌ كه‌ در آنها به‌ اين‌ سه تن‌ اشاره‌ای‌ رفته‌ است‌، بيشتر به‌ ابن‌ ماجور پدر پرداخته‌ شده‌ است‌. 

آثار

از آثاری‌ كه‌ به‌ ابن‌ اَماجور پدر نسبت‌ داده‌اند، برخی‌ بر جای‌ مانده‌ است‌. بدين‌ قرار: 1. جوامع‌ احكام‌ الكسوفين‌ و قران‌ الكوكبين، از اين‌ كتاب‌ نسخه‌ای‌ خطی‌ در كتابخانۀ ملی‌ پاريس‌ ( بلوشه‌، 135) و ليدن‌ (ورهوه‌، VII/ 98) موجود است‌؛ 2. زيج‌ الطيلسان‌. دو نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانۀ ملی‌ پاريس‌ نگهداری‌ می‌شود (دوسلان‌، 440, 447). همچنين‌ اين‌ آثار نيز به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ كه‌ تاكنون‌ به‌ دست‌ نيامده‌ است‌: الزيج‌ البديع‌، زيج‌ السند هند، زيج‌ الممرات‌، زاد المسافر، الزيج‌ الخالص‌، الزيج‌ المزنّر، كتاب‌ القن‌ (ابن‌ نديم‌، 390)، زيج‌ المريخ‌ علی‌ التأريخ‌ الفارسی‌ (قفطی‌، 221). 

مآخذ

ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ سارتن‌، جرج‌، مقدمه‌ بر تاريخ‌ علم‌، ترجمۀ غلامحسين‌ صدری‌ افشار، تهران‌، 1353 ش‌؛ قفطی‌، علی‌ بن یوسف، اخبار العلماء، به‌ كوشش‌ يوليوس‌ ليپرت‌، لايپزيگ‌، 1903 م‌؛ نلينو، كارلو، علم‌الفلك‌، رم‌، 1911 م‌؛ نيز: 

Blochet, E., Cataloguedes manuscrits arabes, paris, 1925; De Slane, Baron, Cataloguse des manuscrits arabes, paris, 1883-1895; EI2 ; Suter, Heinich, Briträge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt, 1986; Voorhoeve, P., Handlist of arabic Manuscrips, leiden, 1980. 
مهدی‌ سلماسی‌