اِبْنِ اَعْثَمِ كوفی، ابومحمد احمد بن علی معروف به ابن اعثم كوفی (د ۳۱۴ ق/ ۹۲۶ م)، محدّث، شاعر و مورخ شیعی. از زادگاه و تاریخ تولد و زندگانی وی آگاهی دقیقی در دست نیست. در نام و نسب وی نیز اختلاف كرده‌اند: یاقوت (۲/ ۲۳۰) نام وی را احمد و برخی محمّد آورده‌اند (ابن اعثم، ۲؛ GAS, I/ 220; S, GAS, I/ 329). همچنین لفظ اعثم را كه لقب پدر او بوده است، گاهی دربارۀ خود ابن اعثم به كار برده‌اند. یاقوت او را مورخی شیعه دانسته كه نزد اصحاب حدیث ضعیف شمرده شده و تصریح كرده كه خود، كتاب ابناعثم را دیده است، امّا شوشتری او را شافعی مذهب و از ثقات متقدّمین دانسته است (۱/ ۲۷۸). ابناعثم شعر نیز می‌سرود و یاقوت ابیاتی از اشعار او را كه برای ابوالحسین بن سلّامی بیهقی انشاء كرده آورده است (۲/ ۲۳۰-۲۳۱). ابن حجر شعر او را متوسط شمرده است (۱/ ۱۳۸).
آثار
آثار ابن اعثم كه ذكر آنها در كتب تاریخی آمده، عبارتند از:
۱. کتاب الفتوح در تاریخ. این كتاب به نامهای تاریخ فتوح (غفاری، ۴) و فتوحات الشام (حاجی خلیفه، ۲/ ۱۲۳۷) نیز معرفی شده است. این كتاب یكی از اسناد مهم تاریخی صدر اسلام است كه در آن، مؤلف از مورخان و محدّثانِ بنامی مانند مداینی، واقدی، زهری، ابومخنف، ابن كلبی و چند راوی دیگر به عنوان منابع خود نام برده است. كتاب الفتوح از آن روی كه مطالب مهمی دربارۀ حوادث عراق، فتح خراسان، ارمنستان، آذربایجان و همچنین جنگهای اعراب و خزرها و روابط بیزانس و اعراب دارد از اهمیت و اعتبار بسیاری برخوردار است (روحانی، ۴۵۲).
۲. کتاب تاریخ. این كتاب به گفتۀ یاقوت (۲/ ۲۳۱) به احتمال قریب به یقین ذیلی بر كتاب اول وی یعنی فتوح است. چون به تصریح ابن حجر (۱/ ۱۳۸) كتاب فتوح وی شامل حوادث سقیفۀ بنی ساعده تا زمان هارون‌الرشید (د ۱۹۳ ق/ ۸۰۹ م) است. به احتمال قوی حوادثِ پس از آن، یعنی از زمان مأمون (د ۲۱۸ ق/ ۸۳۳ م) تا المقتدر بالله (د ۳۲۰ ق/ ۹۳۲ م) كه در فتوح چاپ حیدرآباد آمده، باید همان ذیلی باشد كه یاقوت از آن نام برده است. قسمتی از كتاب تاریخ ابن اعثم در ۵۹۶ ق/ ۱۲۰۰ م به دستور یكی از بزرگان خوارزم و خراسان كه نام وی مشخص نیست و با القاب قوام‌الدولة والدین، حاتم‌الزمان از وی یاد شده، به وسیلۀ دو مترجم به فارسی ترجمه شده است (دبیرسیاقی، ۸۹۳ -۸۹۴). نام مترجمان را رضی‌الدین سیدالكتاب و مؤیدالدین ماثر نابادی گفته‌اند (استوری، 207-208)، امّا در منابع در این باره اختلاف است.
چگونگی ترجمه و نسخه‌های خطی آن در دو مقالۀ مبسوط در مجلۀ راهنمای كتاب آمده است (دبیرسیاقی، روحانی، همانجاها).
مآخذ
ابناعثم، احمد بن علی، فتوح، ترجمۀ احمد بن محمد مستوفی هروی، بمبئی، ۱۳۰۰، ۱۳۰۵ ق؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ ق؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱ م؛ دبیرسیاقی، محمد، «ترجمۀ فارسی تاریخ اعثم و دو مترجم آن»، راهنمای كتاب، س ۱۹، شم ۱۱-۱۲، بهمن و اسفند ۱۳۵۵ ش؛ روحانی، محمدحسین، «تاریخ اعثم كوفی و ترجمۀ آن»، راهنمـای كتاب، س ۱۹، شم ۴-۶، تیر ـ شهریور، ۱۳۵۵ ش؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۵ ق؛ غفاری، احمد بن محمد، تاریخ نگارستان، به كوشش مرتضی مدرسی گیلانی، تهران، ۱۳۴۰ ش؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:
GAL, S; GAS; Storey, C. A., Persian Liteature, A Bio-bibliographical Survey, London, 1935.
علی رفیعی