ابن اشناس

اِبْنِ اَشناس‌، ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ محمد بن‌ اسماعیل‌ بزاز (359- 439ق‌/ 970- 1048م‌)، محدث‌ و فقیه‌ شیعی‌. تبار و چگونگی‌ زندگی‌ وی‌ چندان‌ روشن‌ نیست‌. همین‌ قدر می‌دانیم‌ كه‌ وی‌ از موالی‌ بوده‌ و به‌ شخصی‌ به‌ نام‌ جعفر متوكل‌ وابستگی‌ داشته‌ و به‌ همین‌ جهت‌ به‌ متوكلی‌ شهرت‌ یافت‌ است‌ (خطیب‌، 7/ 425). كلمۀ اشناس‌ احتمالاً ایرانی‌ است‌. افندی‌ (1/ 314) می‌گوید ضبط مشهور در این‌ كلمه‌ به‌ ضم‌ اول‌ است‌، اما بعضی‌ از افاضل‌ آن‌ را به‌ فتح‌ اول‌ [یعنی‌ اَشناس‌] نیز آورده‌اند. مؤلف‌ اعیان‌ الشیعة (1/ 68، 69، 75، 23/ 70-76، به‌ نقل‌ استادی‌) حدس‌ زده‌ كه‌ «اشناس‌» صورت‌ دیگری‌ از كلمۀ «شناس‌» باشد. قرینۀ دیگر بر ایرانی‌ بودن‌ این‌ كلمه‌ این‌ است‌ كه‌ به‌ نوشتۀ ابوالفضل‌ بیهقی‌ (ص‌ 168) نام‌ افشین‌، «اشناس‌» بوده‌ است‌. 
به‌ گفتۀ خطیب‌ بغدادی‌ (د 463 ق/ 1071 م‌) ابن‌‌اشناس‌ در كرخ‌ بغداد در خانه‌اش‌ حوزۀ درسی‌ داشته‌ كه‌ در آن‌ دانش‌پژوهان‌ شیعی‌ گرد می‌آمده‌ و از وی‌ حدیث‌ و فقه‌ می‌آموخته‌اند. درگذشت‌ او در بغداد بوده‌ و در همانجا در باب‌ كناس‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شده‌ است‌ (7/ 426). 
رجال‌ شناسان‌ شیعی‌ از ابن‌‌اشناس‌ به‌ نیكی‌ یاد كرده‌ و غالباً به‌ وثاقت‌ او گواهی‌ داده‌اند. سید بن‌ طاووس‌ (589-664 ق/ 1193-1266 م‌) او را در نقل‌ حدیث‌ صالح‌ و موثق‌ دانسته‌ است‌ (حرّ عاملی‌، 2/ 69)؛ حتی‌ خطیب‌ احادیث‌ او را «صحیح‌» می‌داند، اما گوید كه‌ او رافضی‌ و بدمذهب‌ است‌ (7/ 426). ابن‌‌اشناس‌ از كسانی‌ است‌ كه‌ صحیفۀ سجّادیه‌ را روایت‌ كرده‌ و افندی‌ اصفهانی‌ نسخه‌هایی‌ از آن‌ را در ادرنۀ روم‌ و تبریز دیده‌ است‌ (1/ 312). مجلسی‌ نیز گفته‌ است‌ كه‌ نسخه‌هایی‌ از آن‌ نزد اوست‌ (كاظمی‌، 1/ 311)، هر چند گفته‌اند كه‌ نسخۀ مجلسی‌ از جهات‌ مختلف‌ با نسخۀ مشهور و رایج‌ متفاوت‌ است‌. 
ابن‌‌ اشناس‌ از بسیاری‌ از فقیهان‌ و راویان‌ شیعی‌ و سنّی‌ روزگارش‌ دانش‌ آموخته‌ و از آنان‌ حدیث‌ نقل‌ كرده‌ است‌. برخی‌ از این‌ كسان‌ عبارتند از: حسن‌ بن‌ محمد بن‌ عُبید عسكری‌، عمر بن‌ محمد بن‌ سنبك‌، عبیدالله‌ بن‌ محمد بن‌ عابد خلّال‌، ابوالحسن‌ بن‌ لؤلؤ (خطیب‌، 7/ 425-426)، شیخ‌ مفید (حر عاملی‌، 2/ 69)، ابن‌ ابی‌ الثّلج‌ كاتب‌، ابوالفتح‌ الراس‌، ابوالمفضل‌ محمد بن ‌عبدالله ‌بن ‌مطلب ‌شیبانی‌ (افندی‌، همانجا)، احمدبن‌ محمدبن‌ عبدالله‌بن‌ عیاش‌ جوهری‌، حسین‌ بن‌ احمد ابن‌‌مغیره‌ ابوعبدالله‌ ثلّاج‌ (موحد، 2/ 352-353). 
برخی‌ كسان‌ مانند محمد بن‌ محمد بن‌ میمون‌ (افندی‌، همانجا) و همچنین‌ شیخ‌ طوسی‌ از وی‌ حدیث‌ روایت‌ كرده‌اند (طوسی‌، مقدمه‌، 60). به‌ ابن‌‌اشناس‌ در فقه‌ و حدیث‌ و كلام‌ آثار زیر را نسبت‌ داده‌اند: الكفایة فی‌الاعتقادات‌ (حرعاملی‌، همانجا) و عمل‌ ذی‌الحجة (افندی‌، همانجا). از این‌ آثار اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌ جز اینكه‌ كتاب‌ اخیر، تألیف‌ شده‌ در 437 ق، به‌ دست‌ ابن‌‌طاووس‌ رسیده‌ و او آن‌ را در كتاب‌ الاقبال‌ خود آورده‌ است‌ (ص‌ 496). 

مآخذ

ابن‌طاووس‌، علی بن موسی‌، الاقبال‌ لصالح‌ الاعمال‌، تهران‌، 1314 ق/ 1896 م؛ استـادی‌، رضـا، «ابن‌ اشنـاس‌»، آینده‌، س‌ 5، شم‍ 1، فروردین‌ ـ خرداد 1358 ش‌؛ افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ریاض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، 1401 ق/ 1981 م؛ بیهقی‌، ابوالفضل‌، تاریخ‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر فیاض‌، مشهد، 1350 ش؛ حرّ عاملی‌، محمد بن حسن، امل‌ الآمل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، 1362 ش؛ خطیب‌ بغدادی‌، احمد بن علی، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349 ق/ 1930 م؛ طوسی‌، محمد بن حسن، الخلاف‌، تهران‌، 1377 ق؛ كاظمی‌، عبدالنبی‌، تكملة الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌؛ موحد ابطحی‌ اصفهانی‌، محمدعلی‌، تهذیب‌ المقال‌، نجف‌، 1390 ق. 

حسن‌ یوسفی‌ اشكوری‌