اصفهان

زندگی می‌كنند، مطابق آمار 1365 ش، در بین مردان در گروه سنی 30- 39 ساله و در بین زنان، در گروه سنی 60 ساله به بالا بوده است (همان، 10).

جدول2: جمعیت شهرستانهای استان اصفهان در 1370 ش (آمارنامه،1373 ش، 32-29)

نسبت افراد باسواد در استان اصفهان در مقایسه با سایر استانهای كشور از میزان نسبتاً بالایی برخوردار است، تا جایی كه بعد از استان تهران، بیشترین نسبت باسواد، یعنی مقدار 9 / 70٪ را داراست (همان، 5).
مطابق آمار 1365 ش، 29 / 99٪ از جمعیت این استان را مسلمانان تشكیل می‌دهند. این نسبت در نقاط شهری 09 / 99٪ و در نقاط روستایی برابر64 / 99٪ است (همان، 4). مطابق همین اطلاعات، 1 / 99٪ از جمعیت استان می‌توانند به زبان فارسی صحبت كنند؛ نسبت افرادی كه در سطح استان فارسی نمی‌دانستند، برابر 6 / 0٪ از كل جمعیت بوده است (همانجا). سایر زبانهایی كه در قسمتهای مختلف این استان رواج دارد، عبارتند از: تركی (سمیرم و فریدن)، ارمنی و عبری ( جغرافیا، 1 / 304).
ویژگیهای اقلیمی و نحوۀ برخورداری از منابع طبیعی آب و خاك باعث شده است تا در شهرستانهای مختلف این استان، محصولات كشاورزی گوناگونی تولید شود؛ به عنوان نمونه برنج در شهرستانهای اصفهان، خمینی‌شهر، سمیرم، فلاورجان، لنجان و نجف‌آباد؛ سیب‌زمینی بیشتر در فریدن، فریدون‌شهر، اصفهان و نجف‌آباد؛ و پنبه در شهرستانهای اصفهان، كاشان، اردستان، سمیرم، شهرضا و نایین به دست می‌آید ( آمارنامه، 1366 ش، 231-232).
سطح زیر كشت محصولات سالانه در استان اصفهان برابر 368‘318 هكتار (سال 1365 ش) است كه در كنار آن، 915‘48 هكتار نیز به كشت محصولات دائمی (شامل درختان بارور و نهال) اختصاص دارد. زراعتهای سالانۀ استان 8 / 2٪ و زراعتهای دائمی آن 5 / 4٪ از زراعتهای كل كشور را شامل می‌شود ( آمارنامۀ كشاورزی، 1365 ش، 75). كشت گندم و جو در همۀ شهرستانهای استان انجام می‌پذیرد و تنها محصول دیمی استان را تشكیل می‌دهد (قس: آمارنامه، 1366 ش، 231). دیم كاری در این استان اصولاً به قسمتی از جنوب و شمال غربی آن محدود می‌شود ( جغرافیا، 1 / 339).
انواع صیفی، سبزیها و حبوبات در شهرستانهای مختلف استان كشت می‌شود كه در 1366 ش، حدود 096‘38 هكتار زیر كشت سبزی، و 341‘6 هكتار زیركشت حبوبات بوده است ( آمارنامه، 1366 ش، 232). از محصولات زراعی صنعتی در این استان، گذشته از پنبه، می‌توان از چغندر قند و انواع توتون و تنباكو و نیز انواع دانه‌های روغنی نام برد (همان، 233، 238). محصولات علوفه‌ای نیز با 099‘68 هكتار سطح زیر كشت و 403‘569 تن تولید در 1366 ش از دیگر محصولات زراعی استان به شمار می‌روند (همان، 234، 239). درختان میوه در قسمتهای جنوبی، مركزی و غربی استان بیشتر و در قسمتهای شرقی و شمالی كمتر از سایر نواحی است. انواع میوه از جمله: خرما، انار، سیب، به و گلابی در این استان به دست می‌آید. از مهم‌ترین میوه‌ها و محصولات این استان كه به دیگر نقاط كشور صادر می‌شود گلابی، به، سیب، گیلاس، هندوانه، خربزه، خیار، سیب‌زمینی، پیاز، سبزی، هویج و شلغم را می‌توان نام برد. واردات استان اصفهان عبارت است از جو، ذرت، علوفه و به مقدار كمی گندم ( جغرافیا، 1 / 342).
منابع طبیعی و نیز دسترسی به مواد اولیۀ گوناگون در كنار ویژگیهای مناسب آب و هوایی، و به‌ویژه وجود زاینده‌رود را در گسترش صنایع اصفهان از عوامل عمده به شمار آورده‌اند (همان، 1 / 343-344؛ قس: سلطانی، 1). فعالیت صنعتی در استان اصفهان را به طور كلی می‌توان به دو بخش متمایز تقسیم نمود: صنایع سنتی (دستی و خانگی) و صنایع امروزی (كارخانه‌ای).
صنایع سنتی اصفهان ازجمله قالی‌بافی، پارچه‌بافی، قلمكاری، قلم‌زنی، میناكاری، زری‌بافی، خاتم‌سازی، گیوه‌دوزی، تذهیب و منبت‌كاری و مانند آن است ( جغرافیا، 1 / 344-346). بسیاری از این صنایع از گذشته‌های دور در اصفهان رایج بوده، و تولیدات آن به سـایر نقـاط و نیز خـارج كشور صادر می‌شده است (نك‍ : اصطخری، 165؛ بهرامی، 449-455). در دهۀ 1330 ش حدود 2 هزار دستگاه و كارگاه كرباس‌بافی و لنگ‌بافی در اصفهان و حومۀ آن وجود داشته كه مقداری از تولیدات آنها به خارج از كشور نیز صادر می‌شده است (همو، 452). به گفتۀ ابن رسته در سدۀ 4 ق در اصفهان نوعی فرش بافته می‌شده كه از نظر خوبی بافت و زیبایی و دوام در دنیای آن زمان شهرت داشته است (ص 181). قالی‌بافی در اصفهان در زمان صفویه دارای اهمیت فراوان بود و بازار قالیهای ابریشمی آن رواج زیادی داشت. غالب قالیهای قدیمی و گرانبهای موجود در موزه‌های مشهور اروپا و آمریكا را از قالیهای بافت اصفهان دانسته‌اند. این صنعت كه پس از انقراض صفویه در اصفهان رو به انحطاط نهاده بود، از اوایل سدۀ 14 ش رونق خود را بازیافت (بهرامی، 449)، چنانكه امروزه قالی‌بافی برخلاف بسیاری دیگر از شاخه‌های صنایع سنتی، جایگاه خاصی در نواحی روستایی این استان دارد؛ هرچند فعالیت روستایی در این زمینه با بازارهای شهری پیوندی تنگاتنگ دارد (سلطانی، 75).
بسیاری از فعالیتهای سنتی صنعتی در این استان كه همواره از یكسو نمایندۀ هنر ایرانی ـ اسلامی در كشور و جهان بوده، و از دیگرسو، جایگاه خاصی به این منطقه از كشور بخشیده، امروزه اهمیت پیشین خود را از دست داده است ( جغرافیا، همانجا)؛ نمونۀ بارز آن زری‌بافی است كه از اوایل قرن حاضر رو به انحطاط كامل نهاده است (قس: بهرامی، 454-453).
امروزه اصفهان به عنوان یكی از مراكز اصلی صنایع كشور به شمار می‌رود. نتایج سرشماری عمومی 1365 ش نشان می‌دهد كه 1 / 14٪ از خانوارهای معمولی ساكن استان دارای صنعت خانگی هستند كه 7 / 88٪ از آنها به بافتن قالی، قالیچه و گلیم اشتغال دارند ( سرشماری، نتایج، استان اصفهان، 13؛ قس: سلطانی، 7). مطابق همین آمار، شمار كارگاههای آماربرداری شدۀ استان 928‘171واحد بوده است كه 1 / 69٪ از آنها در نقاط شهری و 9 / 30٪ از آنها در نقاط روستایی قرار داشته است ( سرشماری، نتایج، استان اصفهان، همانجا).
در كنار صنایع كوچك و سنتی اصفهان، صنایع كارخانه‌ای متعددی فعالیت دارند كه از مهم‌ترین آنها كارخانۀ ذوب آهن است. در 1343ش موافقت‌نامه‌ای میان ایران و اتحاد شوروی در زمینۀ احداث كارخانۀ ذوب آهن در ایران به عمل آمد («مشخصات ... »، 120) و از 1346ش عملیات ساختمانی آن و تجهیز معادن و ایجاد خطوط آهن آغاز شد. سرانجام در 1351ش كارخانۀ ذوب آهن اصفهان با روش كورۀ بلند با ظرفیت اسمی 500‘5 هزار تن در سال آغاز به كار كرد. پس از بررسیهای لازم، طرح گسترش این كارخانه تا ظرفیت 9 / 1 میلیون تن از 1352 ش آغاز، و كورۀ بلند دوم آن نیز ساخته شد كه از اواخر سال 1362ش بهره‌برداری از آن شروع شد. ذوب آهن اصفهان علاوه بر تأسیسات مختلف مربوط به تولید آهن خام، دارای دو كارخانۀ نورد 650 و 350 هزار تنی است كه ظرفیت سالانۀ هر كدام به ترتیب 550 و 300 هزار تن است. گذشته از فعالیت مجتمع ذوب آهن اصفهان، مجتمع فولاد مباركۀ اصفهان نیز چندی است كه مراحل پایانی را طی كرده، و ظرفیت تولید آن 4 / 2 میلیون تن در سال پیش‌بینی شده است (نك‍ : رزاقی، 409-411).
جلگۀ حاصل‌خیز اصفهان، از گذشتۀ دور محل تبادل كالا بوده، و همین امر سبب ایجاد و گسترش راهها در این منطقه شده است؛ به عنوان نمونه، از ناحیۀ قزوین تا جلگه‌های دور دست فارس جاده‌ای وجود داشت كه از سرزمین باستانی اصفهان می‌گذشت. طی دوره‌های بعدی، با گسترش بیشتر ارتباطات میان تمدنهای آن زمان، بازرگانانی كه بین فلات و جلگه‌های بین‌النهرین و یا سواحل جنوب آمد و شد داشتند، از اینگونه راهها عبور می‌كردند و از این طریق مال التجارۀ خود را به منطقۀ اصفهان می‌رساندند كه از اینجا در نواحی مختلف كشور توزیع می‌شد (سیرو، 6-7). اصطخری در سدۀ 4 ق می‌نویسد: «در هیچ شهر آن مال نیست كه در سپاهان و فرضۀ پارس و كوهستان و خراسان و خوزستان است و باركدۀ این همه اقلیمها سپاهان است» (ص 164-165). اینگونه راهها در گذر زمان گسترش و اهمیت بیشتری یافتند، تا جایی كه امروزه هنوز هم شبكۀ ارتباطی استان اصفهان با سایر مناطق كشور ــ با توجه به موقعیت آن و نیز تمركز جمعیت و فعالیتهای گوناگون اقتصادی این استان ــ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است (قس: جغرافیا، 1 / 347). به سبب وجود راههای مختلف هوایی و زمینی (جاده‌ها و راه‌آهن) این استان را یكی از مراكز مهم ارتباطی كشور می‌توان شمرد.

شبكۀ راههای زمینی بین استان اصفهان دارای 5 محور اصلی است: محور اصفهان ـ تهران، اصفهان ـ شیراز، اصفهان ـ یزد، اصفهان ـ خرم‌آباد، و اصفهان ـ شهر كرد (ساسان، 179-186). شبكۀ راههای روستایی استان اصفهان در میان راههای روستایی كشور و در مقایسه با سایر استانها، جایگاه ویژه‌ای دارد (همو، 195).
استان اصفهان ــ بجز شهر كاشان ــ تا 1345 ش از راه‌آهن محروم بود. در این سال از طریق راه‌آهن كاشان، به شبكۀ راه‌آهن كشور متصل شد و از 1353 ش عملاً مورد بهره‌برداری قرار گرفت ( جغرافیا، 1 / 348). مجموع راههای آهن استان اصفهان 747 كمـ است كه از آن میان 626 كمـ خطوط اصلی و 121 كمـ خطوط فرعی است ( سالنامه ... ، 610). این خطوط به طور كلی در خدمت حمل و نقل صنعتی است (ساسان، 167).
در حال حاضر استان اصفهان دارای دو فرودگاه كشوری و چند فرودگاه نظامی است (همو، 164). نخستین فرودگاه این استان در 1330 ش در جنوب شهر اصفهان ساخته شد كه سپس در سالهای 1337 و 1345 ش گسترش یافت.
استان اصفهان دارای مراكز آموزشی گوناگونی است كه از آن جمله‌اند: دانشگاه علوم پزشكی، دانشگاه اصفهان، دانشگاه صنعتی و سه واحد دانشگاه علامۀ طباطبایی در شهرهای اصفهان، نجف‌آباد و شهرضا ( آمارنامه، 1366 ش، 72).
شهرستان اصفهان: یكی از شهرستانهای 17 گانۀ استان اصفهان، واقع در قسمت مركزی این استان. این شهرستان محدود است از شمال به شهرستانهای محلات، دلیجان، كاشان و نطنز، از جنوب به شهرستانهای شهرضا و آباده، از مشرق به شهرستانهای نایین و اردكان و از مغرب به شهرستانهای گلپایگان و نجف‌آباد. این شهرستان با 5 / 065‘21كمـ2 وسعت، دارای 8 شهر و 6 بخش است كه شامل 19 دهستان می‌شود و در 1365 ش، 195‘1آبادی را در خود جای داده بود ( آمارنامه، 1373 ش، 9؛ سرشماری، نتایج، شهرستان اصفهان، 1). مركز این شهرستان، شهر اصفهان است و در سرشماری عمومی كشور (1365 ش)، 613 آبادی آن خالی از سكنه بوده است (همانجا).
جمعیت این شهرستان در 1355ش، به 179‘033‘1 نفر می‌رسید ( سرشماری، 1355 ش، «ل») كه در 1365 ش به 492‘420‘1نفر افزایش یافت ( سرشماری، نتایج، شهرستان اصفهان، همانجا). این شمار در 1370 ش به 810‘437‘1نفر رسید كه 995‘238‘1نفر (2 / 86٪) از آنان در نقاط شهری و 696‘198 نفر (8 / 13٪) در نقاط روستایی زندگی می‌كردند ( آمارنامه، 1373 ش، 29-31). در این شهرستان، بجز شهر اصفهان، شهرهای دیگری ازجمله خوراسگان، رهنان، كوهپایه، ورزنه و هرند وجود دارند (همـان، 34؛ نیز نك‍ : جدول 3).
تراكم جمعیت در این شهرستان (1365 ش) 4 / 67 نفر در كمـ2، و نسبت جنسی آن (1370 ش) 7 / 109 بود ( آمارنامه، 1373 ش، 31). مطابق آمار 1365 ش، 1 / 42٪ از جمعیت این شهرستان كمتر از 15 سال سن داشته است ( سرشماری، نتایج، شهرستان اصفهان، 1). همین آمار نشان می‌دهد كه 77٪ از جمعیت این شهرستان در شهر یا آبادی محل تولد خود زندگی می‌كردند. بر همین اساس، 5 / 6٪ از جمعیت از روستا به شهر، 8 / 11٪ از شهر به شهر، 9 / 0٪ از روستا به روستا و 4 / 1٪ از شهر به روستا مهاجرت كرده‌اند (همان، 3).
جدول 3: مشخصات نقاط شهری شهرستان اصفهان ( سرشماری، نتایج، شهرستان اصفهان، 18-32)

شهرستان اصفهان دارای 988 دبستان، 320 مدرسۀ راهنمایی و 95 دبیرستان است ( آمارنامه، 1366 ش، 54) و جمعاً 468‘10نفر معلم در این شهرستان زندگی می‌كنند كه حدود 4 / 6٪ از آنها در نقاط روستایی، و بقیه در شهر به سر می‌برند ( سرشماری، نتایج، شهرستان اصفهان، 6).