اصفهان

از این میزان بیشتر است، به طوری كه به °58 سانتی‌گراد می‌رسد (همو، 28). این مقدار را به ترتیب °35 (حداكثر مطلق دما) و °20- (حداقل مطلق دما)، با اختلافی برابر °55 نیز ذكر كرده‌اند ( فرهنگ، همانجا). اختلاف حداقل مطلق و حداكثر مطلق دما در شهر كرد (در نزدیكی اصفهان و در استان چهار محال و بختیاری) به °6 / 76 سانتی‌گراد، و این مقدار در كوهرنگ به °73 سانتی‌گراد می‌رسد (شفقی، همانجا). در اینگونه نقاطِ مرتفع سرماهای شدید و یخبندانهای طولانی مشاهد می‌شود (نك‍ : همو، 29).
منطقۀ اصفهان به طور كلی سرتاسر سال تحت تأثیر بادهاست ( فرهنگ، همانجا). جهت بادها در اصفهان در درجۀ اول، غربی و جنوب غربی و همچنین شرقی و شمالی است. به این ترتیب كه در فصلهای پاییز، زمستان و بهار جهت بادها غربی است، اما در تابستان بادهای شمالی، شرقی و شمال شرقی تسلط دارند (مبشری، 8 / 11؛ شفقی، 31). بادهای غربی و جنوب غربی با وزیدن از مناطق مرتفع با جهتی كم و بیش در مسیر درۀ زاینده‌رود، باعث افزایش رطوبت نسبی شهر اصفهان و نیز ایجاد باران می‌شوند و بادهای شرقی و شمال شرقی كه از مناطق خشك كویری منشأ می‌گیرند، به علت نداشتن رطوبت كافی، باعث خشكی و گرمی هوا می‌شوند (همو، 31-32).
در شهر اصفهان وجود كوههای صفه و شاه كوه در ارتفاعات شمال غربی مانع نفوذ باد به داخل شهر است؛ هر چند طی روز نوعی نسیم ملایم از درۀ زاینده‌رود به سوی شهر می‌وزد (همو، 33). فشار هوا در اصفهان به طور متوسط 840 میلی‌بار است كه طی شبانه‌روز با تغییراتی همراه است. حداكثر فشار هوا در دو نوبت طی شبانه‌روز، یعنی بین ساعت 9 تا 10 صبح و ساعت 24 مشاهده می‌شود (همو، 35).
فصل یخبندان در شهر اصفهان از آبان ماه شروع می‌شود و تا حدود 10 فروردین ــ و در بعضی سالها تا حدود 25 فروردین ــ ادامه می‌یابد. در طول سال، حداكثر نم نسبی در سردترین ماه سال، یعنی ژانویه (دی / بهمن) ملاحظه می‌شود كه به طور متوسط 63٪ است. حداقل این مقدار در گرم‌ترین ماه سال، یعنی ژوئیه (تیر / مرداد) 33٪ است (همو، 36-37). میزان تبخیر در شهر اصفهان را به طور تقریبی حدود 9 / 20 برابر بارندگی محاسبه كرده‌اند (همو، 38).

منابع آب

مهم‌ترین حوضۀ آبریز منطقۀ اصفهان از لحاظ منابع آب سطحی، حوضۀ گاوخونی است. مهم‌ترین رودخانه‌ای كه در این حوضه جریان دارد، زاینده‌روداست كه آن را «اصل اصیل و مایۀ آبادی» اصفهان دانسته‌اند (اصفهانی، 94؛ قس: كمپفر، 187؛ ندیم‌الملك، 162). این رودخانه كه مهم‌ترین رود در مركز ایران به شمار می‌آید (كیهان، 1 / 88)، از دامنه‌های شرقی كوههای زاگرس، و از دامنه‌های شرقی زردكوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد و از غرب به شرق جریان می‌یابد (مبشری، 8 / 29). سرچشمۀ زاینده‌رود یا «چشمۀ جانان» مانند بركه‌ای است به طول و عرض تقریبی 300×300 متر (اصفهانی، 95). 3 رودخانه خُرِسَنَك، زرین‌رود و مهم‌تر از همه جانانه رود همراه با آب حاصل از برف كوهها و چشمه‌های متعدد، منابع اصلی تأمین آب زاینده‌رود به شمار می‌روند (همو، 95-96). عرض این رودخانه درقسمت بالا دست به حدود 10 متر، و در محل موسیان به حداكثر خود، یعنی به 800 متر می‌رسد (بدیعی، 3 / 127).
آبدهی زاینده‌رود با نوسان سالیانۀ شدیدی همراه است. تاورنیه خبر می‌دهد كه در تابستان آب رودخانه آن قدر كم می‌شده است كه به جای عبور از پلها، به آب می‌زده‌اند (ص 395). حجم آب سالیانۀ این رودخانه با توجه به آب انتقالی از تونل كوهرنگ، 208‘1 میلیون مـ3 در محل سد زاینده‌رود است كه 892 میلیون مـ3 آن مربوط به زاینده‌رود، و مابقی به آب انتقالی از كوهرنگ مربوط می‌شود؛ حال آنكه در سالهای كم‌آبی، جمع كل آبدهی سالیانه تا 873 میلیون مـ3 كاهش می‌پذیرد. این رودخانه معمولاً در اواخر زمستان و اوایل بهار در حالت سیلابی است (مبشری، 8 / 30، 33، 38).
در كنار شبكۀ نهرها، به منظور بالا نگهداشتن سطح آب و هدایت آن به اراضی، از گذشته بندها و سدهایی بر روی زاینده‌رود بسته بودند، از جمله: بند مروان در اول رویدشت، بند جندیچ یا الله‌قلی، بند شانزده دیه یا شامانلو، سد تنگ گزی و سد اسفرجان (اصفهانی، 113؛ بهرامی، 437- 438).
زاینده‌رود پس از طی مسافتی حدود 360 كمـ در 140 كیلومتری جنوب شرقی شهر اصفهان (بدیعی، 3 / 126؛ شفقی، 45-46) به باتلاق گاوخونی می‌ریزد ( جغرافیا، 1 / 295). باتلاق گاوخونی حدود 30×30 كمـ وسعت دارد. تپه‌های شنی به ارتفاع 200 متر در قسمتهای جنوبی و شرقی این باتلاق وجود دارند (بهرامی، همانجا).
با توجه به نزدیك بودن سرچشمۀ زاینده‌رود به سرچشمۀ رود كوهرنگ (كُرنگ)، از زمانهای دور بارها سعی شده است تا از طریق حفر تونل، قسمتی از آب كوهرنگ را به زاینده‌رود منتقل سازند (كیهان، 1 / 89؛ قس: ندیم‌الملك، 163-164؛ اسكندربیك، 949-950) و سرانجام در 1332 ش با حفر تونل كوهرنگ به طول 840‘2 متر این كار تحقق یافت (هنرفر، اصفهان، 198؛ بدیعی، 3 / 127).
به منظور بهره‌برداری بیشتر از آب زاینده‌رود، بر این رودخانه در 117 كیلومتری غرب اصفهان سدی احداث شد كه از 1349 ش مورد استفاده قرار گرفت (شفقی، 80). گنجایش این سد 450‘1 میلیون مـ3 است (بدیعی، 1 / 172) و می‌تواند حدود 95 هزار هكتار از اراضی را مشروب سازد (شفقی، 80، 86). دیگر رودخانه‌های منطقۀ اصفهان غالباً كوچك و فصلیند و عمدتاً در زمستان جاری می‌گردند (عطایی، 117). از مهم‌ترین آنها رودخانۀ مرغاب است كه به موازات زاینده‌رود با جهتی غربی ـ شرقی جریان دارد. آب این رودخانه به مصرف آبیاری اراضی دشت نجف‌آباد می‌رسد (مبشری، 8 / 29-30). این رودخانه در نزدیكی آبادی جوزدان به زاینده‌رود می‌ریزد ( آمارنامۀ كشاورزی، 1365 ش، 74). رودخانۀ ده سرخ از رودخانه‌های دیگری است كه در این حوضه جریان دارد (مبشری، همانجا). رودخانه‌های گندمان، شمس‌آباد و حنا در سمیرم، و رودخانۀ كرون و قبله از رودخانه‌های كوچك این استان به شمار می‌روند ( آمارنامۀ كشاورزی، 1365 ش، همانجا).
ساختار خاص تشكیلات آهكی منطقۀ اصفهان، منبع مناسبی، برای ذخیرۀ آبهای زیرزمینی به حساب می‌آید كه تا حد قابل توجهی در تكمیل منابع آب سطحی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند (مبشری، 8 / 49). در گذشته سطح آبهای زیرزمینی را حدود 4-5 متر، و در نزدیكی زاینده‌رود تا 2-3 متر گزارش كرده‌اند (اصفهانی، 83؛ حمدالله، نزهة ... ، 48؛ كیهان، همانجا). امروزه، آبدهی چاهها در دشتهای منطقۀ اصفهان غالباً از عمق 50 متری آبرفت تأمین می‌شود (مبشری، همانجا) و حداكثر تراكم آنها در ناحیۀ برخوار دیده می‌شود (بدیعی، 3 / 128).
از چشمه‌های مهم این منطقه می‌توان از چشمۀ باقرخان، چشمۀ نیلی‌گرد در شهر اصفهان، چشمۀ كساره، چهار محل و جرقویه نام برد (اصفهانی، 106). گذشته از اینها، منطقۀ اصفهان دارای تعداد قابل توجهی قنات بوده كه به‌تدریج از شمار آنها كاسته شده است (بهرامی، 439). قناتهای 4 شهرستان اصفهان، شهرضا، نجف‌آباد و فریدن در اوایل دهۀ 1340 ش جمعاً 423 رشته ذكر شده است (عطایی، 118). بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی این منطقه، به ویژه از طریق احداث چاههای موتوری، باعث پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی و كاهش آبدهی و حتى انهدام قناتهای منطقه شده است (بدیعی، همانجا).
با توجه به اهمیت دسترسی به منابع آب در فعالیتهای اقتصادی، به خصوص كشاورزی، تقسیم و تخصیص آب حاصل از منابع موجود اهمیت خاصی داشته است، تا جایی كه تقسیم آب زاینده‌رود به صورت نمونه‌ای جالب توجه و باقی‌مانده از دوران گذشته، هنوز نیز كم‌وبیش اعمال می‌شود (نك‍ : ه‍ د، 1 / 76). در روستاهای نزدیك اصفهان نیز، با توجه به اهمیت آب، وسعت زمینهای زراعی بر اساس حقابه‌ها تعیین می‌شده است (بومونت، 147).

ویژگیهای خاكها و پوشش گیاهی

خاكهای منطقۀ اصفهان را به طور كلی به 3 دسته تقسیم كرده‌اند: خاكهای قابل كشت، خاكهای كم‌وبیش قابل كشت، و خاكهای غیر قابل كشت (بدیعی، 3 / 125).
خاكهای قابل كشت، یعنی حدود یك ششم از اراضی منطقه، شامل خاكهای رسوبی ریزبافت، خاكهای قهوه‌ای، خاكهای خاكستری و قرمز بیابانی است (عطایی، 113). خاكهای رسوبی ریزبافت كه آنها را خاكهای جوان نیز نام‌گذاری كرده‌اند (فاموری، 89)، دارای ارزش اقتصادی زیادی هستند و فعالیت كشاورزی منطقه تا حد زیادی به آنها بستگی دارد. 200 هزار هكتار از خاكهای اصفهان را از خاكهای رسوبی ریز بافت به حساب آورده‌اند (همو، 105). اینگونه خاكها از حاصل‌خیزترین خاكهای ایران به شمار می‌روند و در جلگۀ زاینده‌رود كه زمین تقریباً مسطح و دارای شیب ملایمی است، با دقت مورد بهره‌برداری اقتصادی قرار می‌گیرند (همو، 108).
خاكهای كم‌و‌بیش قابل كشتِ منطقه، خود به انواع چندی تقسیم می‌شوند. ازآن میان خاكهای رسوبی نمكی (كمی شور) دارای بافت متوسط تا خیلی سنگین و كم و بیش شور هستند (شفقی، 114-115). دیگر خاكهای رسوبی درشت بافت كه حدود 5 / 2٪ وسعت منطقه را شامل می‌شوند. قابلیت نگهداری این نوع خاكها بسیار ضعیف است (بدیعی، 3 / 126).
خاكهای غیر قابل كشت كه عبارتند از تپه‌های شنی كه متحرك و یا ثابت هستند (عطایی، 116) و وسعت آنها حدود 21٪ از كل منطقه است (همو، 113-114). خاكهای حوضۀ زاینده‌رود به طور كلی رسوبی است كه عمدتاً به واسطۀ رسوبات رودخانه‌ای یا سیلابهای كوهستانی بر جای مانده است (شفقی، 118). بخش عمده‌ای از اراضی منطقه زیر كشت آبی است و به همین علت، مواد رسوبی ریز دانه‌ای كه از مسافتهای زیاد به وسیلۀ نهرهای آبیاری حمل می‌شوند، باعث سنگین شدن بافت خاك این زمینها شده است، برعكس خاكهایی كه آبیاری نمی‌شوند، دارای بافت سبك‌تری هستند؛ هر چند كه اینگونه زمینها وسعت كمی دارند (همانجا). مجموع مساحت زمینهای قابل آبیاری منطقه حدوداً 1 / 62٪ از اراضی را تشكیل می‌دهد (مبشری، 8 / 8). به طور كلی، اراضی دشتهای لنجانات و نكوآباد نسبت به زمینهای دشتهای براآن و گز خاكهای مرغوب‌تری دارند (همانجا). در دامنۀ كوهها، به طور كلی خاك با سنگریزه و پستی و بلندی و شیب نسبتاً زیاد و قابلیت نفوذ بسیار همراه است كه تا حدی باعث نامناسب بودن این اراضی برای كشت و آبیاری شده است؛ تنها در قسمتهایی كه میزان بارش نسبتاً زیاد است و خاك توان نگهداری آب بیشتری دارد، كشت دیمی صورت می‌پذیرد (همو، 8 / 10).
در غرب اصفهان زمینهای شور كمتری وجود دارند، اما در شمال این نوع زمینها پراكندگی بیشتری دارند (شفقی، 119). خاكهای جنوبِ شرقی اصفهان به نسبت نزدیكی به باتلاق گاوخونی، دارای قشری از نمك در خاك سطحی است. اراضی اطراف شهر اصفهان اصولاً سیل‌گیر نیستند و از این لحاظ خسارتی به مزارع وارد نمی‌آید؛ البته اراضی مجاور رودخانه كه در سطح نسبتاً پایین‌تری قرار دارند، هنگام طغیانِ رودخانه و بارش شدید، زیر آب می‌رود (همو، 121).
از لحاظ پوشش گیاهی طبیعی، منطقۀ اصفهان جزو مناطق فقیر كشور به حساب می‌آید. بجز درۀ زاینده‌رود، بقیۀ این منطقه به واسطۀ غلبۀ آب و هوای صحرایی و نیمه صحرایی، دارای پوشش گیاهی طبیعی ناچیزی است. نوع گیاهان در این منطقه، عمدتاً درختچه‌ها و بوته‌های كوتاه و گیاهان یكساله است و از نوع گیاهان استپی و مناطق خشك به شمار می‌روند (همو، 128- 129).
در منطقۀ اصفهان به نسبت ارتفاع، از گیاهان نوع كویری كاسته، و بر نوع گیاهان معتدل مرطوب و سرد افزوده می‌شود و به‌طوركلی، میزان تراكم پوشش گیاهی در جهت غرب و جنوب غربی و با افزایش ارتفاع، بیشتر می‌شود. با اینهمه، تنوع گیاهی در منطقۀ اصفهان قابل توجه است، تا جایی كه حدود 2 هزار گونه گیاه در این منطقه تشخیص داده شده است كه از آن میان 238 گونۀ آن درخت و درختچه و حدود 90 گونۀ آن غیر بومی است (همو، 128-130).
كاج از تیره‌هایی است كه نمونه‌های زیادی از آن، به خصوص نوعی كاج مشهور ایرانی، در اصفهان به فراوانی یافت می‌شود. سرو نقره‌ای، سروناز، سرو شیراز و ارس نیز در این منطقه پراكندگی دارند. كبوده (از گونۀ سپیدار) و تیرۀ بید نیز در اصفهان و به ویژه در اطراف زاینده‌رود دیده می‌شود. پوشش طبیعی درختی منطقه به واسطۀ گیاهان دست كاشته تكمیل شده است. چنار از درختانی است كه در اصفهان فراوان است (همو، 132-133) نارون و زبان گنجشك از دیگر درختان این منطقه است (تحویلدار، 43).
از رستنیهای یكساله كه مقدار آنها بسیار زیاد است، می‌توان از تیرۀ چتریان و انغوزه كه صمغ آن در پزشكی مورد استفاده قرار می‌گیرد، نام برد (شفقی، 134). در فریدن جنگلهای متعدد با بوته‌ها و درختچه‌هایی مانند سماق، زرشك و درختانی از نوع بادام كوهی، گردوی كوهی، صنوبر، كبودۀ تبریزی و مانند آن وجود دارد (رزم آرا، 37).
از رستنیهایی كه در زمینهای شور و كم ارتفاع منطقه رشد می‌كنند، می‌توان گز را نام برد كه به نام شوره گز نیز معروف است. در منطقۀ اصفهان حدود 11 گونه گز شناسایی شده است كه گونه‌ای از آن «گز اصفهان» نامیده می‌شود (شفقی، 134-135). در این منطقه 9 گونه درختچۀ حاوی صمغ شناسایی شده است. این نوع صمغها ارزش صادراتی دارند. ضمناً اصفهان از مناطق كتیرا خیز كشور به شمار می‌رود (همو، 138).
بخش قابل توجهی از پوشش گیاهی طبیعی منطقۀ اصفهان، مانند پوشش گیاهی بسیاری نواحی دیگر كشور از میان رفته است (بهرامی، 44)؛ به عنوان نمونه، بقایای ریشه‌های درختانی كه گزارش شده است، نشان می‌دهد كه سطح كوهها در این منطقه از درخت پوشیده بوده است (رزم‌آرا، 38).
مراتع طبیعی موجود در غالب نقاط اصفهان پیوسته مورد استفادۀ دامداران قرار داشته است. از مهم‌ترین این مراتع می‌توان از مراتع فریدن (از جمله میدانك، چهل چشمه و قهیز)، مراتع شهرضا (مانند امین‌آباد، قصرچم و آب‌درد) (بهرامی، 40، 445) و مراتع مهیار نام برد (رزم‌آرا، 37).

جانوران

بسیاری از جانورانی كه زمانی در منطقۀ اصفهان زندگی می‌كرده‌اند، از قبیل پلنگ، خرس، خوك و گراز، امروزه یا به طور كلی از میان رفته‌اند و یا به ندرت دیده می‌شوند (تحویلدار، 62). از پستانداران وحشی منطقه می‌توان از شغال، كفتار، روباه و خرگوش نام برد. از «سگ گرگ» كه از آمیزش سگ و گرگ به وجود می‌آید، نیز نام برده‌اند (همو، 63). علاوه بر اینها، بزكوهی، پازن، قوچ كوهی، میش كوهی، مرال و گورخر نیز در اصفهان یافت می‌شده است (همو، 64). از پرندگان منطقۀ اصفهان می‌توان شاهباز، شاهین، قوش، قرقی، چرخه، جغد، كبوتر، فاخته، قمری، كبك، تیهو، زاغ، باقرقرا، درنا، اردك، حواصیل، بوتیمار (غم خورك) و همچنین سهره، طرقه، بلبل، سقاچی، چلچله، هدهد و سبزقبا را نام برد (همو، 59-60). علاوه بر اینها، بلدرچین، سار، گنجشك، طاووس، مرغ حق را نیز در شمار پرندگان اصفهان ذكر كرده‌اند (همو، 61).
در استان اصفهان 3 منطقۀ حفاظت شده به منظور حفظ حیات وحش وجود دارد: منطقۀ موته (220 هزار هكتار)، پناهگاه قامِشلو (37 هزار هكتار) و پناهگاه كلاه قاضی (48 هزار هكتار) ( جغرافیا، 1 / 302-303).

پیشینۀ منطقۀ اصفهان

نام اصفهان هم برای منطقه‌ای خاص و هم برای شهر مركزی این منطقه به كار رفته است (یاقوت، بلدان، 1 / 292؛ عبدالمؤمن، 1 / 87). منطقۀ اصفهان كه عمدتاً حوضۀ زاینده‌رود را در برمی‌گیرد، احتمالاً از هزارۀ 3 ق‌م مسكون بوده است (كیهان، 2 / 413). شرایط طبیعی مناسب باعث شده است تا این منطقه از دوران كهن و پیش از آمدن اقوام آریایی، از مراكز جمعیتی به شمار آید (نك‍ : كولسنیكف، 259؛ لسترنج، 203). آثار قبرهای یافت شده در این منطقه به پیش از زمان زردشت نسبت داده شده است (شوارتس، 588). ابوریحان بیرونی به یافتن خانه‌هایی در جی كه حاوی نوشته‌هایی ناشناخته بر پوست درخت «توز» بود، اشاراتی دارد (ص 34-35). بدین‌سان جلگۀ اصفهان طی هزاران سال نقشی اساسی در تاریخ ایران‌زمین بر عهده داشته است؛ این نقش تا حد زیادی به موقعیت خاص مركزی، وجود زاینده‌رود و پشتوانۀ محیط طبیعی آن باز می‌گردد (سیرو، 6).
با اینهمه، تاریخِ پیش از اسلامِ اصفهان در ابهام و با اسطوره‌ها و روایات افسانه‌ای ــ تاریخی همراه شده است؛ ازاین‌رو، نمی‌توان با تكیه بر آثار مدون در این زمینه به درستی و با شرح كافی سخن گفت. با توجه به آنچه در روایتهای تاریخ گونه و افسانه‌آمیز آمده است، تاریخ این ناحیه دست كم به هزار سال پیش از زمان كاوه باز می‌گردد (اصفهانی، 142). همچنین گفته‌اند كه شهر قدیمی اصفهان (جی) را تهمورث از طبقۀ اول پادشاهان پیشدادی بنیاد نهاده است (نك‍ : همانجا). به روایتی فریدون، پس از غلبه بر ضحاك، كاوه را «سپهسالار كلّ لشكر خود نمود و حكومت اصفهان را نیز به او داد» و خود در آبادانی منطقۀ اصفهان كوشش فراوان كرد (همو، 162-163).
منطقۀ اصفهان در گذر زمان پیوسته از نظر وسعت با دگرگونیهایی همراه بوده است (شوارتس، 582). این نكته در مورد جایگاه این منطقه در تقسیمات نواحی سرزمین ایران در دوره‌های مختلف [و حتى امروز] نیز صادق است (همو، 583).
ناحیۀ اصفهان در دورۀ باستان از نواحی دوازده‌گانۀ سرزمین ماد (دیاكونوف، ایگور، 115-122) و در واقع در منطقۀ پارِتاكِنا قرار داشته است. این نام در متون مختلف به صورتهای گوناگون آمده است (همو، 122؛ گوتشمید، 33؛ ماركوارت، 28؛ آریان، 180).