کتابخانه و مرکز اسناد

کتابخانۀ مرکز در خرداد ماه 1363 با اهداء مقداری کتاب از جانب بنیانگذار و رئیس مرکز دائرة‌المعارف تأسیس گردید. هدف از تشکیل آن گردآوری اطلاعات مکتوب و غیرمکتوب مورد نیاز محققان و نویسندگان مرکز و ایجاد تسهیلات در امر پژوهش، از طریق گردآوری منابع و تجهیزات مورد نیاز و ارتباط با مؤسسات و مراکز علمی ـ فرهنگی داخلی و خارجی بود. با تلاش های بی‌وقفه در طی سالیان دراز که توأم با رنج و مشقت فراوان بود، این کتابخانه هم اکنون در شمار یکی از معتبرترین کتابخانه‌های تخصصی کشور درآمده است. تلاش گسترده ای که پیش از تأسیس این کتابخانه در راه گردآوری کتابهای چاپی، خطی، عکسی، فیلم و میکروفیلم، اسناد و و نامه‌های تاریخی، عکس و اسلاید و نیز تهیه مجلات معتبر علمی و نشریات ادواری، به زبانهای گوناگون و تهیه اطلس‌های جغرافیایی و سایر مواد کتابخانه‌ای مانند فیلم، نوارکاست و لوح فشرده آغاز شده بود، همچنان با شتاب ادامه دارد. حضور در نمایشگاه های کتاب، تهیه مستمر کتابها، مجله‌های تازه از یک سو و پرس و جو از سرنوشت مجموعه‌های نفیس خصوصی و کوشش برای خرید یا جذب آنها، از سویی دیگر و تصویربرداری از کتابها و مجله‌های قدیمی و کتابهای کمیاب موجود در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی از دیگر سو، از فعالیت‌های پرثمر و پربار کارکنان و دست‌اندرکاران کتابخانه مرکز بوده است. اضافه بر این کوشش‌ها، در راه‌ غنی‌سازی کتابخانه، علاوه بر خرید ده مجموعه اختصاصی ارزشمند، همّت والای تنی چند از فرهیختگان بزرگوار عرصه علم و فرهنگ، برای تثبیت و پاسداری از این جنبش فرهنگی را نیز نباید نادیده گرفت که با اهدای کتابخانه‌های خصوصی و مجموعه‌های نفیس کتابهای خطی، عکسی و چاپی خویش همراه با اسناد و مدارک و نامه‌های تاریخی و نشریات ادواری، به‌ گسترش این کتابخانه کمک نموده و به یاری این مرکز علمی شتافتند. اسامی آنان را بهمراه مشخصات مجموعه اهداییشان در قسمت مجموعه‌ها می توانید ببینید. (مجموعه های اهدایی)
بدین‌سان کتابخانه‌ای شکل گرفت که تا پایان 1401 خورشیدی آمار موجودی آن بدین قرار است:

كل كتابها و مجله های چاپی و خطی ثبت شده 820859 جلد است؛  از این شمار 2037 مجموعه آن خطی (در 3304عنوان) و 9118 مجموعه آن عکسی (در 12023عنوان)، 8672 مجلد آن چاپ سنگ، 9863 مجلد آن پرونده های علمی تجلید شده است . افزون بر این: کتابخانه دارای 8038 عنوان نشریۀ ادواری و روزنامه ثبت شده (6097 عنوان فارسی، 759عنوان عربی، 1182عنوان لاتین) می باشد، 1310 حلقه میکروفیلم ؛  4010 قطعه اسلاید و عكس ؛ 5458 عدد لوح فشرده(سی دی) ؛ 19094برگ اسناد و فرامین و نامه‌های تاریخی از دیگر منابع گردآوری شده در این کتابخانه و مرکز اسناد است.

کتابخانۀ مرکز اکنون در قالب 9 بخش سازمانی به فعالیت مشغول است، این بخش ها چنین است:
1. بخش فهرست‌نویسی آثار چاپی: فهرست‌نویسی کتابهای چاپی براساس نظام طبقه‌بندی کنگره در دو بخش صورت می‌گیرد:
الف) فهرست‌نویسی آثار شرقی:   ازجمله اقدامات قابل ذکر دو بخش فهرست‌نویسی ــ علاوه بر فهرست کردن کتابها ــ تهیه گسترده برگۀ کتاب‌ها، برابر نیاز پژوهشگران این مرکز است، یعنی برای آنکه محققان به سهولت به مندرجات کتاب آگاهی یابند، بخش فهرست‌نویسی در حجم گسترده‌ای این موضوع‌ها را استخراج می‌کند و به‌صورت برگه‌هایی در اختیار آنان می‌گذارد. به‌همین‌ سبب گاه ممکن است یک کتاب مثلاً دارای 20 برگه موضوعی در برگه‌دان یا حافظۀ کامپیوتر باشد. سپس موضوع‌ها را بر اساس ضوابط سرعنوانهای موضوعی فارسی مرتب می‌نماید و در صورت فقدان موضوعهای یاد شده در مجموعه کتابهای سرعنوانهای موضوعی، به فرهنگهای اختصاصی رجوع خواهد شد تا این موضوع‌ها ناشی از سلیقۀ شخصی نباشد. لازم به یادآوری است که موضوع‌ها و اسامی اشهر بسیاری از کتابها از پایگاههای اطلاعاتی موجود در اینترنت اخذ و موضوع‌ها ترجمه و به‌همراه اسامی اشهر براساس ضوابط زبان فارسی نوشته خواهد شد. فعالیت دیگر بخش فهرست‌نویسی، کوشش در جهت یافتن اسامی اشهر و صحیح مؤلفان کتاب‌های شرقی است که اهل فن به اهمیت و ارزش این کار برای فهرست‌نویسی وقوف کامل دارند.
ب) فهرست‌نویسی آثار به زبان‌های غربی:   این بخش با بهره‌گیری از فهرست‌ها و دیگر ابزار لازم به فهرست‌کردن کتاب‌ها می‌پردازد. فهرست کردن آثار خارجی با رعایت استانداردهای جهانی انجام می‌گیرد. فهرست توصیفی و توضیحات برگه‌های لاتین به زبان اصلی و سایر قسمت‌ها به زبان انگلیسی است. در صورتیکه کتاب از زبان فارسی، عربی و سایر زبان‌های شرقی ترجمه شده باشد نام نویسنده به فارسی روبروی لاتینی شده آن نوشته می‌شود. عنوان کتاب نیز به زبان اصلی، فارسی، عربی و ... در قسمت توضیحات قید می‌گردد و در قسمت شناسه‌های افزوده نیز عنوان کتاب به زبان اصلی و به دنبال آن زبانی که بدان ترجمه شده آورده می‌شود. لازم به توضیح است برای کتاب‌هایی که از زبان‌های شرقی به زبان‌های خارجی ترجمه شده‌اند برگه‌های ارجاعی تهیه می‌گردد که در پایگاه کتاب‌های شرقی و برگه‌دان‌های فارسی قابل بازیابی است. زبان اصلی کتاب با علامت اختصاری در پایگاه کتاب‌های لاتین قابل بازیابی است.
ج) بخش اسناد و نسخه‌های خطی:   وظیفۀ اصلی این بخش، گردآوری اسناد و کتاب‌های خطی مورد نیاز پژوهشگران از مراکز فرهنگی است. خرید مجموعه‌های خطی ارزشمند، دریافت گنجینه‌های اختصاصی به‌صورت اهدا و تهیه فهرست برای آثار خطی، عکسی و میکروفیلم ازجمله فعالیت‌های این بخش است. گنجینه کتاب‌های خطی مرکز از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و در میان آن اسناد، فرامین و نسخه‌هایی یافت می‌شود که بسیار با ارزش و برخی از آنها منحصر به فرد است. بخش اسناد خطی دو امر مهم دیگر را نیز برعهده دارد:
الف) فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، عکسی و چاپ سنگ که تاکنون امر فهرست‌کردن حدود 1962 مجموعۀ خطی (در 3215 عنوان) کتاب و رسالۀ کوچک و بزرگ و 1821 مجموعه عکسی (در 3162 عنوان) کتاب و رسالۀ کوچک و بزرگ و 7031 مجموعه چاپ سنگ کتابخانه را به پایان رسانیده است.
ب) اجرای طرح بزرگ کتابنامه آثار فارسی (از آغاز تا پایان چاپ سنگ) برای نشان دادن سهم ایرانیان در فرهنگ بشری در دست تهیه است. این طرح به سرپرستی استاد احمد منزوی و هزینه و کمک‌های فنی مرکز و دستیاری چندتن از پژوهشگران این مؤسسه، در حال اجراست هم‌اکنون برای تألیف فهرستوارۀ کتابهای فارسی بیش از 900 هزار برگه از دل‌ فهارس نسخه‌های خطی و چاپی بیرون کشیده شده است. فهرستواره برحسب موضوع کتابها و هر موضوع به ترتیب الفبایی تألیف می‌شود. از فهرستواره کتابهای فارسی که پیش‌بینی می‌شود 25 مجلد خواهد بود و بر مبنای موضوعی تدوین شده است، تاکنون 11 مجلد انتشار یافته است.
2. بخش تهیه منابع و مآخذ: این بخش مسؤولیت گردآوری مآخذ و منابع مورد نیاز محققان مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی را در داخل و خارج از کشور برعهده دارد که از چند راه به شناسایی و جمع‌آوری مآخذ می‌پردازد:
الف) تهیه کتاب‌ها و مجله‌های خارجی توسط بخش منابع خارجی
ب) خرید کتاب‌های تازه انتشار یافته ناشران داخلی که توسط یکی از ناشران معتبر گردآوری و به کتابخانه عرضه می‌شود.
ج) خرید مجموعه‌ها شخصی خاندان‌ها و شخصیت‌های فرهنگی داخلی و خارجی که توسط هیأت علمی خاصی شناسایی و معرفی می‌شود.
د) دریافت گنجینه‌های شخصی افراد علاقه‌مند به فرهنگ، به‌صورت اهداء
ه‍ ‌) شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در داخل و خارج از کشور و خرید کتاب از آنها
و) بهره‌گیری از «مرکز اطلاع‌رسانی جهانی»
ر) جمع‌ آوری مآخذ لازم به‌وسیله نماینده‌های کتابخانه در خارج از کشور
ز) استفاده از کتابخانه‌ها، مراکز فرهنگی و مجموعه‌های اختصاصی که کتاب‌های آنها براساس نیاز روزانه محققان مرکز، شناسایی و به امانت گرفته می‌شود، گسترده‌ترین فعالیت در جهت جمع مآخذ معتبر و درجه اول از راه‌هایی که برشمرده شد صورت می‌گیرد.
3. بخش نشریات ادواری: در این بخش 3908 عنوان مجله عمدتاً مجله‌های علمی ماهانه و آکادمیک و روزنامه و سالنامه به زبان‌های مختلف جهت استفاده محققان گرد آمده است که خود مجموعۀ ارزشمندی است. بخشی از این مجموعه در حقیقت مجله‌های قدیمی و کمیاب است که کتابخانه قادر به تهیه و یا خرید آنها نبوده و از طریق کپی‌برداری به تکمیل آن پرداخته است.
4. بخش تصویر برداری و تکثیر: این بخش دو وظیفه عمده برعهده دارد: اول، تهیه کپی از مآخذی که پژوهشگران بخش پرونده‌های علمی در اختیار آن قرار می‌دهند که حجم این کار به طور متوسط ماهانه بالغ بر 80 هزار برگ می‌شود. دوم، تهیه کپی از کتاب‌ها و مجله‌های نایاب قدیمی در هر دو روی صفحه است. این صفحات به صورت کتاب تجلید می‌شود و مانند سایر کتب، در کتابخانه در ردیف خود قرار می‌گیرد.
5. بخش صحافی: این بخش به منظور تجلید و مرمت کتاب‌های چاپی و خطی کتابخانه مرکز ایجاد شده و در همین مدت، به تجهیز بخش به وسایل مدرن مورد نیاز صحافی، جذب نیروی انسانی لازم، تجلید کتابهای چاپی با استفاده از بهترین مواد، صحافی کتابهای خطی و سنگی به صورت سنتی با ضرب نقوش اسلامی توفیق یافته است. در این بخش بطور متوسط ماهانه 1200 جلد کتاب تجلید و مرمت می‌شود.
6. بخش عکاسی: وظیفه این بخش، عکاسی و فیلمبرداری از اسناد، نسخه‌های خطی، کتابهای قدیمی و کهن، عکسی و هنری مورد نیاز محققان و کتابخانه مرکز است. این بخش به دستگاه‌های عکاسی ـ از جمله دستگاه ظهور فیلم و عکس، دوربین‌های مخصوص فیلمبرداری مجهز است.
7. بخش ثبت کتاب.
8. بخش گردش کتاب.
9. بخش انتشارات کتابخانه: از جمله این اقدامات این بخش آماده‌سازی و چاپ کتاب‌ها و اسنادی است که به نحوی با فعالیت‌ها و اهداف کتابخانه مرکز ارتباط پیدا می‌کند و عرضه آن در عهدۀ این بخش نهاده شده است. برخی آثار که تاکنون در ردیف انتشارات کتابخانه منتشر شده اجمالاً در زیر اشاره می‌شود:
• فهرست نسخه‌های خطی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی در 3 مجلد
• فهرست نسخه های عکسی کتابخانۀ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی در 3 مجلد
• شاهنامۀ فردوسی همراه با خمسه نظامی (متعلق به نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن 8ق)
• بیست و هشت گفتار در باب فرهنگ و مردم ایران. شیخ الاسلامی بهبهانی
• جُنگ مرتضی قلی شاملو
• نامنامۀ ایلات و عشایر و طوایف (ایران تاریخی و فرهنگی). دکتر منوچهر ستوده
• شمس‌الحساب الفخری
• فهرست مقالات فارسی مجلد 7 تا 9 به کوشش ایران‌ناز کاشیان
• فهرستوارۀ کتاب های فارسی 11 مجلد

...

کتابخانه دیجیتال

نسخه های خطی

مجموعه های اهدایی