1394/8/3 ۰۹:۳۷
شعر آرمانی و دینی، شعری در جهت آرمان‌گرایی و تبلیغ و ترویج یک مذهب و مکتب است. بین شعر آرمانی و شعر دینی به اصطلاح استادان منطق صوری، رابطة عموم و خصوص حاکم است. یعنی هر شعر دینی و آیینی، شعر آرمانی است، ولی هر شعر آرمانی، شعر دینی و آیینی نیست. برای مثال، اگر شاعری کمونیست و توده‌ای، بنا به عقاید خود و در راستای اهداف و آرمان‌های خود شعری بگوید، آن شعر، آرمانی است، ولی دینی و آیینی نیست.
1 ـ درآمد
در اینجا تبیین تفاوت شعر دینی و آیینی هم لازم است. شعر دینی، هر شعری است که در ترویج هر دینی اعم از الهی و وحیانی و بر حق یا بشری و غیر الهی بلکه باطل سروده شده باشد امّا شعر آیینی در اصطلاح ادبیات امروز به اشعاری اطلاق می‌شود که منحصراً در ترویج تشیع یا مدح و مرثیه معصومان شیعه سروده شود. به شعر آیینی برحسب مورد، یعنی در تقسیم‌بندی ریزتر، شعر ولایی یا شعر عاشورایی هم گفته می‌شود.
ریشه این «ژانر» یا «گونة ادبی یعنی شعر آیینی» از جهت تاریخی به عصر آل‌بویه می‌رسد که از آن عهد باز، به نقل عبدالجلیل رازی در کتاب النقض (چاپ محدّث ارموی) شاعران و شعرخوانان شیعه به سنّت «مناقب‌خوانی» (در برابر «فضایل‌خوانی» اهل سنت) به سرایش، بازخوانی، دکلمه و خوش‌خوانی این‌گونه اشعار می‌پرداخته‌اند.
اولین سرایندگان اشعار آیینی به زبان فارسی عبارتند از: کسایی مروزی، ناصرخسرو قبادیانی، قوامی رازی و محتشم کاشانی. امّا شاید مهمترین و منسجم‌ترین اثر کلاسیک در شعر آیینی مثنوی دوازده هزار بیتی «علی‌نامه» متعلق به ربیع بیهقی باشد که آن را پنجاه سال پس از اختتام شاهنامة حکیم ابوالقاسم فردوسی و در تقابل با آن سروده است. این نسخه نویافته در سال‌های اخیر به اهتمام دکتر شفیعی کدکنی و دکتر محمود امید سالار چاپ شده است.
۲ ـ شعر دینی
شعر دینی به معنای عام، هر شعری است که برآمده از اعتقادات دینی یک شاعر در حوزة هر دینی باشد. تعریف جامع و مانع دین به طور عام یعنی باورمندی به یک امر قدسی (از نگاه باورمند چه حق چه باطل چه خداوند یکتا و چه بت‌های مشرکین) و انجام یک سلسله مناسک برای ایجاد ارتباط با آن امر قدسی (اعم از نماز که قربة الی الله انجام می‌شود یا اعمال فردی و جمعی انسان‌های بدوی اعم از قربانی کردن انسان برای فرو نشاندن خشم خدایان یا حرکت‌های تند و پرشور قبائل بدوی).
مسلّم است که در ادیان غیراسلامی، اشعار زیادی به زبان‌های مختلف دربارة ادیان مختلف سروده شده است. برای مثال، در دیانت مسیحی، اشعار زیادی به عنوان سرود ربّانی یا نیایش hymm وجود دارد که آنها را در مراسم نیایش در کلیسا به طور دسته‌جمعی همراه یک ساز مذهبی قرائت می‌کنند. سخن ما در اینجا محدود به شعر دینی در قلمرو ایران و به اختصاص در زبان فارسی است. بنابراین فقط برای نمونه به سلسله‌مراتب تاریخی از اشعار دینی غیر اسلامی سخن می‌گوییم و بعد به دورة اسلامی می‌رسیم.
اشعار دینی غیر اسلامی
اشعار دینی غیر اسلامی فراوان است. سخن ما در این گفتار تنها به ادیانی که در فرهنگ ایران و کشورهای هم‌جوار سابقه دارد، محدود است.
شعر دینی زرتشتی
گات‌های زردشت (دین‌آور بزرگ ایران‌باستان)، قدیمی‌ترین شعر دینی با منشأ ایرانی است. در قرن هفتم نیز شاعری به نام کیکاوس رازی، مثنوی بلندی به نام زراتشت‌نامه ساخته است که آبشخور آن، سرگذشت و آموزه‌های زرتشت است. سرایة «از این اوستا» سرودة مهدی اخوان ثالث (م. امید) نیز از این مقوله است.
شعر دینی مانوی
مزامیر مانی، پس از گات‌های زرتشت، مهمترین شعر دینی با منشأ ایرانی است. کیش مانی، آمیزه و التقاطی از سه دین زرتشتی، مسیحی و بودایی بود. راهبان مانوی، مزامیر مانی را با صدای بلند (به جهر) می‌خواندند و اکثریت مانویان که سمّاعین (نیوشندگان) نامیده می‌شدند، فقط آنها را گوش می‌دادند.
شعر دینی بودایی
سرگذشت و آموزه‌های بودا در احادیث اسلامی از جمله در کمال‌الدین ابن‌بابویه و بحارالانوار مجلسی (به عربی) و عین‌الحیات (به فارسی) در قالب داستان بوداسف و بلوهر مطرح شده است. این متن را شاعران مختلفی به فارسی به نظم درآورده‌اند که معروف‌ترین آنها منطق عارفان: داستان بوداسف و بلوهر سرودة زنده‌یاد استاد سیدعلینقی امین (۱۲۹۷-۱۳۷۹) است.
شعر دینی مسیحی
مهمترین شعر دینی مسیحی در زبان فارسی، قصیدة ترسائیه خاقانی شروانی در ادبیات کلاسیک و سرایة «مرگ ناصری» اثر احمد شاملو در قالب شعر نو است.
شعر دینی اسلامی
شعر دینی اسلامی به زبان فارسی شامل اشعاری است که در نیایش خدا و توحید و معرفت الهی، یا ستایش و نعت پیامبر و پیشوایان دین مبین اسلام سروده شده باشد. الهی نامه‌ها بارزترین نمونه‌های این‌گونه اشعارند و دیباچه‌های تقریباً همة مثنویات شاعران بزرگ (به استثناء مثنوی مولانا)، در توحید و مدح بزرگان دین است.
۳ ـ شعر آیینی و قرائت‌های مختلف آن
در عرف ادبی معاصر، شعر آیینی به شعر دینی فارسی در مدایح و مراثی چهارده معصوم در مذهب شیعة دوازده‌امامی اطلاق می‌شود. بنابراین، شعر آیینی از جهت سنتی، یا مدح است یا مرثیه. امّا از جهت مطالعات جدید، آنها را می‌توان به زاویه دیدهای متفاوت از جهت رویکرد سرایندگان تقسیم کرد:
۱ ـ بعضی اشعار آیینی جنبة حماسی یافته‌اند مثل خاوران‌نامة ابن حسام خوسفی (وفات ۸۷۵ق) راجع به حملة خیالی امام علی و مالک اشتر به خاوران و جنگ ایشان با پادشاهی به نام قباد.
۲ ـ بعضی اشعار آیینی جنبة عرفانی و اشتیاقی یافته‌اند مانند زبدةالاسرار صفی‌علی‌شاه یا گنجینه‌الاسرار عمان سامانی.
۳ ـ بعضی اشعار آیینی جنبة مرثیه و ماتم‌سرایی صرف دارند مانند دوازده‌بند محتشم یا اشعار جوهری و جودی خراسانی.
۴ ـ بعضی اشعار آیینی جنبة اخلاقی و اجتماعی دارند مثل اشعار شهریار:
علی آن شیر خدا، شاه عرب
الفتی داشته با او دل شب
پادشاهی که به شب برقع‌پوش
می‌برد بار یتیمان بر دوش
۵ ـ بعضی اشعار آیینی جنبة انقلابی و بیدارگرانه دارند مانند اشعار علی موسوی گرمارودی
۳-۱ ـ شعر آیینی در گذشته
شعر آیینی فارسی دو گونة اساسی دارد: یا حماسی است با محوریت فتوحات و شجاعت امام علی(ع) یا تراژدی با محوریت شهادت امام حسین(ع).
الف. اولین حماسة بزرگ علوی، علی‌نامه است که پنجاه سال پس از شاهنامة فردوسی سروده شد. دیگر اشعار آیینی حماسی عبارتند از: خاوران‌نامه اثر ابن حسام خوسفی، شاهنامه نبوی علوی اثر حیرتی تونی، غزوه‌نامة اسیری اثر اسیری، حمله حیدری اثر میرزامحمد باذل، تتمة حملة حیدری باذل اثر ابوطالب فندرسکی اصفهانی و حملة حیدری اثر ملا بمانعلی کرمانی.
ب. مهمترین اشعار مرثیه با دوازده‌بند محتشم کاشانی (شاعر معاصر شاه طهماسب صفوی) شروع می‌شود و بیش و کم بعد از او همة شاعران ایرانی ولو آن که داعیة دین‌داری هم نداشته‌اند به خلق اشعاری در مرثیه امام حسین زبان گشوده‌اند، حتی ایرج‌میرزا که گفته است:
رسم است هر که داغ جوان دید دوستان
رحمت برند خاطر آن داغدیده را
آیا که گفت تسلیت خاطر حسین
روزی که دید اکبر در خون تپیده را
۳-۲ ـ شعر آیینی در روزگار ما
در عصر ما نیز صدها دفتر و دیوان شعر آیینی به چاپ رسیده است که از آن میان، من خود بر هفت کتاب در این زمینه، مقدمه نوشته‌ام، از جمله:
۱ـ اشعار مذهبی دکتر نصرت‌الله کاسمی که شعر او همراه شعر زنده‌یاد امیری‌فیروزکوهی برندة جایزة شعر حسینیة ارشاد در قبل از انقلاب شد.
۲ـ انوار معرفت: مجموعه اشعار آیینی استاد علی آهی (رئیس فقید جامعة مداحان)
۳ـ از مدینه تا شام، اثر محمدحسن فخیمی (مرآت ابهری)
۴ـ اشعار آیینی کوثر، اثر قولی میاب(کوثر)، از انتشارات مؤسسة بعثت (تحت مدیریت خطیب فخرالدین حجازی نامدار مذهبی).
۵ـ شراب کوثر، اشعار آیینی شادروان محمودمیرزا رضایی متخلص به شکوفه یزدی.
۴ ـ شعر عاشورایی
به اشعاری که به اختصاص دربارة تراژدی شهادت امام حسین و یارانش سروده شود، شعر عاشورایی گفته می‌شود، این‌گونه شعرها در گذشته اغلب جنبة مرثیه و نوحه داشت ولی در عصر ما توأم با تبلیغ فرهنگ شهادت و ایثار و جهاد صبغة مبارزة اجتماعی و سیاسی در برابر ظلم و استبداد یافت.
از اولین شعرهایی که با این اهداف، ورد زبانها شد، غزلی به مطلع زیر اثر طبع خوشدل تهرانی بود که من آن را اول بار از دهان خود شاعر در سال ۱۳۴۴ یعنی درست پنجاه سال قبل روز جمعه‌ای در منزل مرحوم آیت‌الله غروی‌کاشانی در سه‌راه سیروس در تهران شنیدم.
نخستین فلسفة قتل شاه دین این است
که مرگ سرخ، به از زندگی ننگین است
نه ظلم کن به کسی، نه به زیر ظلم برو
که این مرام حسین است و منطق دین است
شعر عاشورایی در جریان انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ به بعد، در خدمت انقلاب قرار گرفت و شاعرانی چون حمید سبزواری، علی معلم‌دامغانی، علی موسوی‌گرمارودی و طاهره صفارزاده به شعر عاشورایی قرائتی سیاسی و انقلابی دادند که با کتاب شهید جاوید تألیف زنده‌یاد صالحی‌نجف‌آبادی شروع شده بود. استاد شفیعی‌کدکنی هم شعری عاشورایی دارد که تحت تأثیر همین جوّ سیاسی قبل از انقلاب سروده شده است:
آن که از مکتب آزادگی‌ات درس آموخت
پیش آمال ستمگر ز چه تسلیم شود؟
زور و سرمایة دشمن نفریبد او را
که اسیر ستم مردم دژخیم شود
ما در اینجا فقط نمونه‌هایی از شعر عاشورایی را از ادبیات کلاسیک نقل می‌کنیم.
قوامی رازی در نیمة اول قرن ششم هجری گفته است:
روز دهم ز ماه محرم به کربلا
ظلمی صریح رفت به اولاد مصطفی
سیف فرغانی شاعر قرن هفتم و از معاصران سعدی گفته است:
ای قوم در این عزا بگریید
بر کشتة کربلا بگریید
مولانا فرموده است:
کجایید ای شهیدان خدایی
بلاجویان دشت کربلایی
خاقانی:
علوی دوست باش خاقانی
کز عشیرت علی‌ست فاضل‌تر
هر که بد بینی از نژاد علی
نیک‌تر دان ز خلق و عادل‌تر
بدشان نیک‌تر ز مردم دان
نیک‌شان از فرشته کامل‌تر
فخرالدین عراقی، امامی هروی، سلمان ساوجی، خواجوی‌کرمانی، و صدها شاعر دیگر اشعار دینی فراوانی دارند که در اینجا نیازی به ذکر نام همة آن بزرگان عرصة شعر و ادب فارسی نیست.
۵ ـ آسیب‌های شعر آیینی
آسیب‌های شعر آیینی دو نوع‌اند:
الف ـ غلو در مدح پیشوایان که تا سر حد شرک پیش می‌رود.
ب ـ وهن و بی‌حرمتی به خاندان حضرت رسول که برای
غمگین کردن هر چه بیشتر مخاطبان و به اصطلاح گریه گرفتن از عزاداران سروده شده است.
۶ ـ نتیجة کلام
شعر آرمانی اعم از شعر دینی و غیر دینی است زیرا می‌تواند برای ترویج هر عقیده و هر مذهب و هر مکتبی باشد. شعر دینی هر نوع شعری است که برای تبلیغ هر دین و مذهبی اعم از حق و باطل سروده شده باشد. شعر آیینی شعری است که در مدایح یا مراثی معصومان شیعه باشد و شعر عاشورایی شعری است که دربارة مصائب سرور شهیدان امام حسین و اهداف نهضت آن حضرت باشد.
* منابع:
۱ ـ آهی، علی، انوار معرفت: مجموعه اشعار آیینی، با مقدمة سید حسن امین و فضل‌الله دروش، تهران، ۱۳۹۲٫
۲ ـ انسانی، علی، چراغ صاعقه: مرثیه از مدینه تا مدینه، با مقدمه علی موسوی‌گرمارودی، تهران، نشر جمهوری، ۱۳۸۸٫
۳ ـ امامی، نصرالله، مرثیه‌سرایی در ادبیات فارسی، اهواز، جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۹٫
۴ ـ امین، سیدحسن، مقدمه بر انوار معرفت: مجموعة اشعار آیینی استاد علی آهی، فصلنامه هنرپو، سال سیزدهم، شمارة پنجاه و یکم (تابستان ۱۳۹۴)، صص ۵-۹٫
۵ ـ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران (تلخیص سید محمد ترابی)، تهران، نثر فردوسی، ۱۳۶۷٫
۶ ـ مجاهدی، محمدعلی، «کیان شعر آیینی در زبان فارسی» سایت www.noormags.com (شعر آیینی).
۷ ـ منیری، حجت‌الله، سیری در شعر آیینی از آغاز تاکنون، فصلنامة هنرپو، سال دهم، شمارة سی و نهم (تابستان ۱۳۹۱)، صص ۱۲-۱۷٫
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید