اسطوره‌شناسی تخت‌جمشید و عالی‌قاپو در گفت‌وگو با «بهروز عوض‌پور»

1404/2/4 ۱۰:۳۷

بهروز عوض‌پور: مفهوم دولت‌خانه در دوره‌های متفاوت از تاریخ ایران اشکال گوناگونی یافته است، و بی‌تردید از نقاط عطف آن می‌توان به دو دورۀ خاص یعنی از دوران پیشااسلامی پا به پای کروزر به دورۀ هخامنشیان و از دوران پسااسلامی بنا بر اصول و اساس مدنظر «ژرژ فردریش کروزر» به دورۀ صفویان اشاره کرد.

تمثیل معمارانه در دولت‌خانه‌های هخامنشی و صفوی

آناهید خزیر: «اسطوره و اسطوره‌شناسی نزد ژرژ فردریش کروزر: اسطوره‌شناسی تمثیلی دو دولت‌خانه؛ تخت‌جمشید و عالی‌قاپو» از زمرۀ اسطوره‌شناسی‌های نو و به پیروی از اسطوره‌شناسی‌های میان‌رشته‌ای محسوب می‌شود چراکه از بنیان نظام‌مند و روش‌مند برخوردار و با هنر عجین است. ژرژ فردریش کروزر (Georg Friedrich Creuzer) مطالعات اسطوره‌شناختی خود را ابتدا در حیطۀ فلسفه دقیق‌تر فلسفۀ ایده‌آلیستی افلاطون به فعلیت می‌رساند و می‌توان گفت زیرایستای مطالعات اسطوره‌شناختی کروزر فلسفۀ هنر در معنای دقیق کلمه است. اسطوره‌شناسی ابداعی کروزر در اصل اسطوره‌شناسی هنر است نه نوعی اسطوره‌شناسی که در حیطۀ هنر هم به کار گرفته می‌شود. جالب آن‌که از دید کروزر یکی از بهترین نمونه‌های معماری تمثیلی دولت‌خانۀ هخامنشی یعنی مجموعۀ تخت‌جمشید است و از همین راه به اسطوره‌شناسی تمثیلی دولت‌خانۀ هخامنشی و سپس به اسطوره‌شناسی تمثیلی دولت‌خانۀ صفوی می‌پردازد. با بهروز عوض‌پور نویسندۀ کتاب «اسطوره و اسطوره‌شناسی نزد ژرژ فردریش کروزر: اسطوره‌شناسی تمثیلی دو دولت‌خانه؛ تخت‌جمشید و عالی‌قاپو» گفت‌وگو کرده‌ایم که در پی می‌خوانید.

******

در ابتدا از اهمیت این کتاب بگویید که چه جایگاهی در تاریخ هنر دارد؟

متأسفانه هنوز هم در کشور ما پژوهش‌های روش‌مند و نظام‌مند جا نیفتاده است و هم‌چنان در بر پاشنۀ سابق یعنی مدح یا مذمت می‌چرخد. در عرصۀ هنر هم روال همین هست؛ کافی است نگاهی به مقاله‌ها و رساله‌های حتا دانشجویان رشته‌هایی چون پژوهش هنر و فلسفۀ هنر بیندازید تا عمق فاجعه را با جان و دل مشاهده کنید. و این در حالی است که از سویی باید توجه داشت که در ساحت نظر از حیطۀ هنر، طی چند دهۀ اخیر، در عمدۀ کشورهای پیش‌رو در این زمینه، روش‌های به‌اصطلاح بینارشته‌ای گوی سبقت را از دیگر روش‌ها ربوده‌اند. و از سوی دیگر، یکی از اهمّ این روش‌ها اسطوره‌شناسی هنر است. نیاز به توضیح ندارد که این مسأله برای ما که در برخی از رشته‌های هنری قریب به صددرصد آثار موجودمان به‌اصطلاح اسطوره‌ای است اهمیت مضاعف دارد. از همین راه، در حکم یک معلم معمولی هنر، بیش از یک دهه است که به اتفاق همکاران و دانشجویان خود، سعی در ترجمه و تألیف کتاب‌ها و مقاله‌هایی دارم که در هر کدام از آن‌ها یکی از روش‌ها یا شیوه‌های اسطوره‌شناسی هنر تبیین می‌شود؛ در ابتدا مبدع روش و آبشخورهای او تثبیت و روش ابداعی او تبیین می‌شود تا در ادامه در عمل چند اثر هنری با به‌کارگیری همان روش مورد تحلیل قرار گیرد. در این کتاب هم به همین سیاق یکی از مهم‌ترین روش‌های اسطوره‌شناسی هنر یعنی اسطوره‌شناسی تمثیلی مدنظر قرار گرفته است. این میان باید توجه داشت که کروزر پدر اسطوره‌شناسی نوین است و روش او در این حیطه از مقام و موقعیت خاصی بهره می‌برد. برای تبیین این مهم کافی است توجه کنیم که نیچه در تألیف کتاب بسیار مهم دانش شاد، بنیامین در تالیف نظریۀ بسیار با ارزش خود در خصوص ادبیات تمثیلی، ابی واربورگ در ابداع آیکونولوژی، و بدون استثناء تک‌تک اسطوره‌شناسانی که در حیطۀ اسطوره‌شناسی تحلیلی روش یا نظریه‌ای ابداع کرده‌اند، خود را مدیون او می‌خوانند و دنباله‌رو او می‌دانند

اسطوره‌شناسی تمثیلی یک روش دقیق دانشگاهی است که شما در این کتاب از آن بهره گرفته‌اید. در این باره توضیح دهید که این اسطوره‌شناسی دربردارندۀ چه مفاهیمی است؟

به تحقیق می‌توان از یک بزنگاه تاریخی مهم در مطالعات اسطوره‌شناختی سخن گفت، یک نقطۀ عطف که مطالعات اسطوره‌شناختی پیش از آن به اصطلاح سنتی خوانده می‌شوند و مطالعات اسطوره‌شناختی پس از آن به اصطلاح نو. توضیح این‌که، مراد از شناسی در عبارت ترکیبی اسطوره‌شناسی سنتی در معنای عام کلمه آشنایی با متن اسطوره‌ها است. پیش‌نیاز این مهم ترجمه است: ترجمه یا به بیانی فنی‌تر برگردان متون اسطوره‌ای خودمان از زبانی که در آن سروده شده‌اند به زبانی که امروزه برای غیرمتخصصان هم قابل فهم است، و ترجمۀ متون اسطوره‌ای دیگران به زبان امروزین خودمان. اما مراد از شناسی در عبارت ترکیبی اسطوره‌شناسی نو در معنای خاص کلمه شناخت فلسفی و به لطف آن فهم منطق اسطوره‌ها است. نیاز به گفتن ندارد که پیش‌نیاز این مهم آشنایی با نظریه‌ها و رویکردهای فلسفی و علمی مطالعه دقیق‌تر مطالعات اسطوره‌شناختی است. به دیگر سخن، لازمۀ فهم منطق اسطوره‌ها مطالعه‌ای است که نظام‌مندی و روش‌مندی از ارکان بنیادین آن هستند. اسطوره‌شناسی تمثیلی کروزر نخستین روش از اسطوره‌شناسی‌های نو است؛ از همین‌جاست که او را پدر اسطوره‌شناسی نوین می‌نامند. باید افزود که اسطوره‌شناسی ابداعی کروزر در اصل سه ویژگی بنیادین دارد: «هنری» و «تمثیلی» و «تحلیلی» است، با این توضیح که تحلیل مدنظر او هم سه ویژگی بنیادین دارد: «تاریخی» و «فلسفی» و «فیلولوژیک». نیاز به توصیح ندارد که این‌جا مجال تبیین این همه نیست و برای دست‌یافت به آن بایست خود کتاب را خواند. اما از در تلخیص می‌توان گفت که فرآیند اجرایی یعنی نحوۀ عملیاتی شدن اسطوره‌شناسی تمثیلی در حکم یکی از روش‌های اسطوره‌شناسی هنری در عمل در سه گام به فعلیت می‌رسد به این قرار: گام نخست توصیف دقیق وجه مادی اثر هنری و به تبع این تشخیص وجه نمادی آن یا به بیان کروزری کلمه تمثال‌ها است، گام دوم تشخیص تمثیل‌ها یا همان روایت‌های اسطوره‌ای پس‌پشت تمثال‌هایی است که در گام پیشین تثبیت شده‌اند، و گام سوم تشخیص مثال یا مثال‌های پس‌پشت تمثیل‌هایی است که در گام پیشین تثبیت شده‌اند به لطف تحلیل این تمثیل‌ها.

اسطوره‌شناسی تمثیلی دو دولت‌خانۀ تخت‌جمشید و عالی قاپو از نگاه ژرژ فردیش کروز چگونه بوده و چه شیوه‌ای را بیش‌تر دراین‌باره به کار برده است؟

کروزر تبیین خود از کلیت هنر را از سویی به اجزاء هنری نظیر رنگ‌ها و آرایه‌ها و نقش‌مایه‌ها و از این دست بسط می‌دهد و از سوی دیگر به انواع هنری نظیر معماری و نقاشی و مجسمه‌سازی و از این دست. به دیگر سخن، او اصول و اساسی را که در جهت تبیین ساحت خلق و ساحت درک هنر در معنای عام آن تثبیت کرده است، هم برای تک‌تک انواع هنری بر قرار می‌خواند هم برای تک‌تک اجزاء هنری. و این میان با توجه به موضوع اصلی این کتاب مهم این‌که، از دید کروزر از میان انواع هنرها دقیق‌تر هنرهای نمادین، معماری، مهم‌ترین نوع هنری است. گفتنی است که او از این راه گاه از نوع خاصی از تمثیل سخن می‌گوید تحت عنوان تمثیل معمارانه. از دید کروزر مجموعه‌های معماری در واقع محل هم‌نشینی انواع متعدد و متفاوتی از هنرها است، و این هم‌نشینی ادراک این‌همانی صورت و معنا را در این نوع هنری در قیاس با دیگر انواع آن تسهیل و تسریع می‌بخشد. و باید افزود آثاری که کروزر در حکم مصادیق بارز معماری مدنظر خود به‌عنوان نمونه در آثار خود از آن‌ها یاد می‌کند همواره به حوزۀ فرهنگی غرب تعلق ندارند. در خصوص حوزۀ فرهنگی که از دید او شامل ایران هم می‌شود –منطقه‌ای متشکل از خاورمیانه و آسیای صغیر کنونی– نظر او بر این است که پس از حملات اسکندر و به تبع این شیوع ناآگاهانه یا اشاعۀ آگاهانۀ فرهنگ یونانی دیگر نمی‌توان از آثار اصیل معماری سخن گفت، در حالی که، پیش از آن در این حوزه هم آثار معماری اصیلی بنا شده‌اند که مصداق بارزی از نمادهای معمارانه محسوب می‌شوند. و جالب آن‌که از دید کروزر بهترین نمونۀ از این دست در حوزۀ مدنظر دولت‌خانۀ هخامنشی یعنی مجموعۀ تخت‌جمشید است. موضوع بخش دوم این کتاب هم دقیقاً از همین راه اسطوره‌شناسی تمثیلی دولت‌خانۀ هخامنشی یعنی مجموعۀ تخت‌جمشید است. نیاز به توضیح ندارد که مفهوم دولت‌خانه در دوره‌های متفاوت از تاریخ ایران اشکال گوناگونی یافته است، و بی‌تردید از نقاط عطف آن می‌توان به دو دورۀ خاص یعنی از دوران پیشااسلامی پا به پای کروزر به دورۀ هخامنشیان و از دوران پسااسلامی بنا بر اصول و اساس مدنظر کروزر به دورۀ صفویان اشاره کرد. چنان‌که، موضوع بخش سوم این کتاب هم دقیقاً از همین راه اسطوره‌شناسی تمثیلی دولت‌خانۀ صفوی یعنی مجموعۀ عالی‌قاپو است. غرض این‌که، یک بخش از کتاب پیش‌رو به تبیین نظری و دو بخش از آن به تبیین عملی اسطوره‌شناسی تمثیلی اختصاص یافته است، و برای این منظور یعنی در حکم نمونۀ کاربردی هنر معماری دقیق‌تر دو اثر خاص از معماری ایرانی - دولت‌خانۀ هخامنشی یعنی مجموعۀ تخت‌جمشید و دولت‌خانۀ صفوی یعنی مجموعۀ عالی‌قاپو - انتخاب شده است.

آیا پژوهش‌گران هنر باستانی فقط به متون کهن متکی هستند و یا بر آثار هنری کاوش شده نیز تمرکز دارند؟

در بزنگاه تاریخی به لطف شکوفایی باستان‌شناسی در حکم یک رشتۀ دانشگاهی و به تبع این گسترش کاوش‌های باستان‌شناسانه وجهی نو در حیطۀ مطالعات نظری هنر گشوده شده بود؛ کشف آثار عظیم معماری نظیر هرکولانیوم و پمپئی و بعل‌بک و پالمیرا و از این دست از سویی و کشف حجم وسیعی از آثار تجسمی از سوی دیگر، موجب شده بود که پژوهش‌گران حیطۀ هنر باستانی خلاف رسم رایج پژوهش‌های خود را دیگر تنها بر متون کهن محدود نکرده بلکه بر مبنای آثار هنری مکشوف از این راه هم پیش ببرند، چنان‌که کروزر هم کتاب «هنر تاریخی یونانیان» را به همین شکل تالیف کرد، نیز کتاب‌های بس مهمی چون «ایده و الگو در نمادگرایی کهن»، «نماد و اسطوره‌شناسی اقوام باستان»، …. اما، باید توجه داشت که او از پسِ این تغییر رویه داده و بر آن می‌شود که این مهم را در حیطۀ فلسفه دقیق‌تر فلسفۀ ایده‌آلیستی افلاطون به فعلیت رساند، پس، از تمثیلِ سیاقِ افلاطونی سخن می‌گوید. و پس از این کروزر از درِ تجمیع درآمده و بر آن می‌شود که این مهم را در حیطۀ فلسفۀ هنر به فعلیت رساند. و از همین‌جاست که اسطوره‌شناسی ابداعی کروزر در اصل اسطوره‌شناسی هنر است نه نوعی اسطوره‌شناسی که در حیطۀ هنر هم به کار گرفته می‌شود.

کتاب «اسطوره و اسطوره‌شناسی نزد ژرژ فردریش کروزر: اسطوره‌شناسی تمثیلی دو دولت‌خانه؛ تخت‌جمشید و عالی‌قاپو» تألیف مشترک بهروز عوض‌پور، سهند محمدی خبازان و ساینا محمدی خبازان در ۳۴۴ صفحه، با شمارگان هزار نسخه و به‌بهای ۵۶۰ هزار تومان از سوی انتشارات کتاب‌آرایی ایرانی منتشر شده است.

منبع: ایبنا