پژوهشی درباره‌ی خلق یک شاهکار با دستان خالی

1403/12/7 ۱۳:۱۴

در پهنه آسمان ادب فارسی، ستارگانی رخشان، مسیر آیندگان را روشن کرده‌اند. یکی از این ستارگان، علی‌اکبر دهخدا، ادیب، لغت‌شناس، نویسنده، شاعر، روزنامه‌نگار و سیاست‌مدار ایرانی است. او چراغی فرا راه زبان فارسی افروخت و با تلاش بی‌وقفه‌اش، گنجینه‌ای ارزشمند برای نسل‌های آینده به یادگار گذاشت.

دهخدا در سال ۱۲۵۸ شمسی در تهران دیده به جهان گشود. از همان کودکی، عشق به آموختن و کنجکاوی در واژه‌ها، در جانش شعله زد و پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی، به مدرسه سیاسی رفت و در آنجا، با علوم جدید و زبان‌های خارجی آشنا شد. با این حال، گویی آنچه در جانش به ودیعه گذاشته شده بود، عشق به ایران و زبان فارسی بود. همین عشق به زبان فارسی و البته سرخوردگی‌های ناشی از وقایع اجتماعی سیاسی وقت، او را به وادی تألیف لغت‌نامه کشاند و دست به کاری زد که تا امروز همت و درایتش الهام‌بخش مشتاقان زبان فارسی است.

تألیف لغت‌نامه دهخدا که از سال‌های پایانی سده‌ی سیزدهم شمسی آغاز شد و در سال ۱۳۵۹ به سرانجام رسید، به راحتی صورت نگرفت. شکیبایی بر مصائب و مرارت‌های آن، تنها از نهادی برمی‌آمد که دل در گرو ایران داشته باشد. لغت‌نامه میراث چنین مردی است که با همراهی استاد محمد معین، استاد جعفر شهیدی و استاد محمد دبیرسیاقی و جمعی از مؤلفان طی ۶۰ سال به سرانجام رسید؛ اثری که پس از گذشت حدود نیم قرن از اتمام آن، همچنان به عنوان بزرگترین مرجع زبان فارسی شناخته و معرفی می‌شود. تاکنون محققان و پژوهشگران مختلفی تلاش کرده‌اند قطره‌ای از دریای میراث پربرکت دهخدا برای ایران را شرح دهند. کتاب «دهخدا و لغت‌نامه» که به تازگی به قلم مریم میرشمسی از سوی نشر قطره به چاپ رسیده، از جمله این آثار است.

این کتاب در سه گفتار به زندگی دهخدا، لغت‌نامه و معرفی مؤلفان این اثر پرداخته‌است. میرشمسی در ابتدای کتاب درباره چگونگی شکل‌گیری این اثر نوشته‌است: «روز شنبه شانزدهم تیرماه ۱۳۹۷، یکی از جلسات تألیف لغت‌نامه بزرگ فارسی، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در جمع مؤلفان مؤسسه لغت‌نامه دهخدا حضور یافت. در میانه گفت‌وگوها، دکتر شفیعی لزوم معرفی و شناساندن مؤلفان و همکاران لغت‌نامه دهخدا را مطرح و بر آن تأکید کرد. نگارنده نیز یکی از شنوندگان سخنان استاد بودم که ناگهان مخاطب استاد قرار گرفتم و تا به خود آمدم، دیدم انجام این طرح بر عهده من گذاشته شد. استاد با اصرار گفتند این کار فقط از عهده فلانی برمی‌آید. من شرمنده از نظر لطف و عنایت استاد و ناآگاه از گستره کار، چشم‌چشم گویان تکلیف استاد را پذیرفتم و این گونه بنیاد این کتاب گذاشته شد».

اما نگارش کتاب حاضر چندان برای مؤلف ساده میسر نشده‌است. میرشمسی برای تدوین این اثر به جمع‌آوری و بررسی اسناد مختلف راجع به زندگی دهخدا از مراکز مختلف مانند کتابخانه مجلس، آرشیو ملی ایران، کتابخانه ملی و گنجینه دهخدا پرداخت. بررسی این منابع که شامل سندها و نامه‌هاست، به نویسنده کمک کرد تا به روایتی متقن از زندگی دهخدا دست یابد؛ روایتی که جزئیات زندگی علامه را مشخص می‌کند و زندگی‌نامه‌ای مستند و بی‌کم و کاست از او ارائه می‌دهد. نویسنده در بخش دیگری از کتاب به «تفکیک مدخل‌های لغت‌نامه دهخدا براساس مؤلفان» آن پرداخته؛ بخشی که به گفته میرشمسی حاصل پژوهشی چندماهه است. همت مضاعف و تلاش بی‌وقفه نویسنده را در بخش‌های دیگر کتاب از جمله در بخش زندگی‌نامه ۵۳ مؤلف و ۶۴ دستیار نیز می‌توان دید؛ آن هم در شرایطی که حتی اطلاعات اداری درباره برخی از این بزرگواران در دست نبود.

ماحصل تلاش چندساله میرشمسی با استقبال خوبی از سوی اساتید زبان فارسی همراه شده‌است.  میرشمسی که سال‌هاست در هیئت تألیف مؤسسه لغت‌نامه دهخدا فعالیت می‌کند، در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم، «ایران‌دوستی و عشق به زبان فارسی» را مهمترین نکته از زندگی علامه دهخدا برای خود دانست و درباره مرارت‌هایی که علامه برای به سرانجام رساندن لغت‌نامه به جان خرید، گفت:  «دهخدا در آغاز با دست خالی و به‌تنهایی شروع به یادداشت‌برداری از متون کرد. در دوره‌ای وزارت معارف(فرهنگ) کمک‌هایی مالی به او کرد و دستیارانی برای او فرستاد، ولی کار ادامه نیافت و نیمه‌تمام رها شد. دهخدا برای ادامه‌ی تألیف لغت‌نامه و گذران زندگی‌اش مجبور شد در فاصله‌ی سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴، ۱۳ مرتبه گاه شش‌دانگ، گاه سه دانگ و حتی نیم دانگ از خانه‌اش را به صورت بیع مشروط به بانک‌ها و افراد مختلف بفروشد و در قبال آن پول بگیرد و سر موعد بپردازد».

او ادامه داد: «تا اینکه در سال ۱۳۲۴ به همت چند تن از دوستانش در مجلس شورای ملی ازجمله محمد مصدق، عبدالله معظمی، عبدالحمید اعظم زنگنه، ماده‌واحده‌ای برای کمک به چاپ لغت‌نامه تصویب شد. از آن پس تألیف و چاپ لغت‌نامه سرعت گرفت، اما هر از گاهی باز توقف‌هایی در پرداخت بودجه پیش می‌آمد. دهخدا پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا زمان مرگش دوران سختی را پشت سر گذاشت. پس از آن جانشینان او (دکتر محمد معین و دکتر سیدجعفر شهیدی) نیز با مشکلات مالی دست‌به‌گریبان بودند».

لغت‌نامه با همراهی جمعی از نویسندگان از مناطق مختلف کشور تألیف شد. از این منظر، اثری ملی است که همت و عزمی جمعی برای حفظ فرهنگ و زبان فارسی آن را به سرانجام رسانید. میرشمسی در این‌باره گفت: «دهخدا در سال ۱۲۹۶ شمسی پس از بازگشت از چهارمحال بختیاری کم‌کم از فعالیت‌های سیاسی‌اش دست برداشت و به جمع‌آوری مواد برای امثال و حکم و لغت‌نامه پرداخت. او متوجه نقطه ضعف فرهنگی کشورش شده بود، از این رو دست به کار شد تا زبان فارسی را برای همراهی با قافله‌ی علم و فنون  مغرب‌زمین مجهز کند».

وی در ادامه گفت: « دهخدا تشخیص داده بود ایران برای پیشرفت علمی نیازمند ترجمه‌ی کتاب‌های فرنگی و لغات جدید است و زبان فارسی برای اینکه از بین نرود و بماند و بتواند این وظیفه را به انجام رساند، به کتاب لغت کامل و جامعی نیاز دارد که داشته‌های آن یک‌جا گرد بیایند و در اختیار اهل زبان قرار گیرند. همکاران او نیز همین اندیشه و هدف را داشتند، اعتلا و ماندگاری زبان فارسی و فرهنگ ایرانی».

در حدود نیم قرن پس از اتمام لغت‌نامه دهخدا تا به امروز لغت‌نامه‌ها و فرهنگ‌های مختلفی منتشر شده‌اند؛ از فرهنگ سخن گرفته تا فرهنگ جامع زبان فارسی و دیگر آثار مشابه. با وجود این، لغت‌نامه دهخدا همچنان بزرگترین مرجع زبان فارسی شناخته می‌شود. میرشمسی درباره چرایی آن اینطور توضیح داد: «برای پاسخ به این پرسش نیم‌نگاهی می‌اندازیم به فرهنگ‌های فارسی بعد از لغت‌نامه؛ آن‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول فرهنگ‌هایی که از «الف» تا «ی» آن‌ها نوشته شده و به پایان رسیده، مانند فرهنگ فارسی معین و فرهنگ بزرگ سخن (فرهنگ‌های کوچکتر دیگری هم هستند مانند فرهنگ عمید و فرهنگ‌هایی که غلامحسین صدری افشار و نسرین و نسترن حکمی نوشته‌اند که شمول و جامعیت دو فرهنگ پیش‌گفته را ندارند). دسته دوم فرهنگ‌هایی  ناتمام هستند مانند لغت‌نامه بزرگ فارسی(فرهنگی که بعد از چاپ لغت‌نامه دهخدا، دکتر دبیرسیاقی  و دکتر شهیدی و جمعی از مؤلفان دیگر به تألیف آن در مؤسسه لغت‌نامه دهخدا مشغول شدند و فقط حروف «آ» و «الف» و بخشی از حرف «ب» آن تألیف و منتشر شده‌است و به سبب تغییر در مدیریت مؤسسه دوسه سالی است متوقف شده‌است)، و فرهنگ جامع زبان فارسی(فرهنگی است که جمعی از پژوهشگران به سرپرستی دکتر علی‌اشرف صادقی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی مشغول تألیف آن هستند و تاکنون سه جلد آن از «آ» تا اواسط حرف «الف» منتشر شده‌است)».

او ادامه داد: «تکلیف دسته‌ی دوم معلوم است، با همه‌ی روشمندی و جامعیت هنوز به سبب کامل نبودن نمی‌توانند جایگزین لغت‌نامه‌ی دهخدا شوند. از فرهنگ‌های دسته‌ی اول فرهنگ معین کم‌شاهد است و بیشتر مدخل‌ها بدون شاهدند. فرهنگ سخن شاهد دارد و هم متون معاصر و هم متون قدیم را پوشش می‌دهد و می‌تواند جوابگوی بسیاری از کاربران باشد، اما پژوهشگران متون را از مراجعه به لغت‌نامه بی‌نیاز نمی‌کند».

میرشمسی با بیان اینکه «لغت‌نامه مرجع اصلی مصححان متون است»، اضافه کرد: «من بارها گفته‌ام و باز هم می‌گویم که تمامی متون تصحیح‌شده‌ی پس از دهه‌ی چهلِ سده‌ی پیشین تا امروز وامدار لغت‌نامه‌ی دهخدا اند. لغت‌نامه دهخدا یک فرهنگ- دائرة‌المعارف محسوب می‌شود. از این نظر فقط با فرهنگ فارسی معین تا حدی قابل قیاس است. چهار جلد  فرهنگ معین لغت است و دو جلد آن اعلام. ولی تفاوت‌های زیادی در هردو بخش دارند. لغت‌نامه برای هر لغت یا ترکیب شواهد متعددی دارد. همچنین معانی فرهنگ‌های پیشین را در اختیار کاربر می‌گذارد و مترادف‌ها و برابرهای عربی یک واژه را به دست می‌دهد. لغت‌نامه لغات عربی بسیاری دارد که در متون در دسترس مؤلف شاهدی برای آنها پیدا نشده ولی در فرهنگ ضبط شده‌اند به این دلیل که کار برای مخاطب فارسی‌زبان آسان شود و معانی لغت از فرهنگ‌های عربی  و عربی به فارسی  ذکر شده و کاربر را از مراجعه به فرهنگ‌های عربی بی‌نیاز کرده‌است. این ویژگی‌ها در فرهنگ‌های دیگر مشاهده نمی‌شود».

این پژوهشگر با بیان اینکه «لغت‌نامه پله و نردبان فرهنگ‌های بعدی نیز بوده و هست»، تصریح کرد: «من در تألیف چند فرهنگ همکاری داشته و دارم، هیچ مدخلی بدون مراجعه به لغت‌نامه‌ی دهخدا و استفاده از آن تألیف نمی‌شود».

کتاب «دهخدا و لغت‌نامه» تنها یک زندگی‌نامه صرف یا شرح حال نگارش یک اثر در پیچ و خم روزگار نیست؛ این اثر روایتگر بخشی از تاریخ ایرانیان و شکل‌دهنده حافظه تاریخی آنهاست. انتشارات قطره این کتاب را در ۷۲۶ صفحه با طرح جلدی از هادی حیدری به قیمت دو میلیون و ۶۰۰ هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان قرار داده‌است.

منبع: تسنیم