دوزانو و دست به سینه در خدمت فرهنگ / مهدی قادرنژاد حمامیان

1396/12/12 ۰۹:۰۰

«علی اکبر دهخدا» ادیب، لغت‌شناس، شاعر و سیاستمدار ایرانی، در حدود سال 1257 هجری شمسی در تهران متولد شد. پدرش «خان باباخان» پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. هنگامی که دهخدا 10ساله بود پدر وی وفات کرد و او با توجه مادر خود به تحصیل ادامه داد. در آن زمان یکی از فضلای عصر به‌نام «شیخ غلامحسین بروجردی» برای تعلیم و تربیت دهخدا تعیین شد... بعدها که مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل شد. معلم ادبیات فارسی آن مدرسه «محمد حسین فروغی» مؤسس روزنامه تربیت و پدر«ذکاء‌الملک فروغی» بود و آن مرحوم گاه تدریس ادبیات کلاس را به عهده دهخدا می‌گذاشت. او در همین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت. هنگامی که «میرزا ابراهیم خان غفاری معاون الدوله» به سفارت ایران در بالکان منصوب شد، دهخدا را به‌عنوان منشی با خود به اروپا برد. دهخدا بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد.

مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز مشروطیت در سال 1323 هجری قمری بود و از آن موقع با همکاری مرحوم «میرزا جهانگیر شیرازی» و مرحوم «میرزا قاسم خان تبریزی» روزنامه «صوراسرافیل» را منتشر کرد که از جراید مهم صدر مشروطیت بود. جذابترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که به‌عنوان «چرند پرند» (با مطالب انتقادی و سیاسی) به قلم دهخدا نوشته می‌شد. پس از تعطیل شدن مجلس شورای ملی در دوره «محمد علی شاه»، دهخدا را با جمعی از آزادیخواهان به اروپا تبعید کردند. دهخدا در پاریس با «علامه محمد قزوینی» معاشر بود سپس به سوئیس رفت و در «ایوردن» سوئیس نیز سه شماره از «صوراسرافیل» منتشر کرد، آنگاه به استانبول رفته با مساعدت جمعی از ایرانیان روزنامه‌ای به‌نام «سروش» به زبان فارسی انتشار داد.پس از اینکه مجاهدین در 24تیرماه 1288 هجری شمسی تهران را فتح کردند و محمد علی شاه خلع شد، دهخدا از تهران و کرمان به نمایندگی مجلس شوراى ملى انتخاب شد. در دوران جنگ بین‌المللی اول دهخدا در یکی از قرای چهارمحال و بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران بازگشته و از کارهای سیاسی کناره گرفت و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد. همچنین مدتی ریاست دفتر وزارت معارف، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول شد و از آن زمان تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود.علامه دهخدا در روز دوشنبه هفتم اسفند ماه ۱۳۳4 هجری شمسی به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه به شهر ری مشایعت و در گورستان ابن بابویه مدفون شد.(1)

آثار دهخدا

کارهای دهخدا شامل آثار زیادی در زمینه‌های تصحیح متون کلاسیک فارسی، ترجمه، شعر، روزنامه‌نگاری و دو اثر گرانقدر لغت‌نامه و امثال و حکم است. بیشتر شهرت دهخدا در میان اهل ادب و فرهنگ به خاطر لغت‌نامه است، کتابی که بهره فراوانی را به‌متخصصان و دانش‌آموزان فرهنگ و ادب ایرانی رسانده است. فکر ایجاد لغت‌نامه‌ای جامع که هم معنای تمام لغات فارسی را داشته باشد و هم اطلاعات لازم درباره همه چیز را به خواننده بدهد، از همان زمان که دهخدا در یکی از قرای چهارمحال و بختیاری منزوی بود به ذهنش خطور کرده بود. «در پی فعالیت‌های روزنامه‌نگاری دهخدا به هنگام جنگ جهانی اول که گروهی از رجال متنفذ را برانگیخت، دهخدا به‌دعوت و مصلحت‌اندیشی خوانین بختیاری سال‌های 34- 1333 هجری قمری را در بختیاری و چهارمحال به سر آورد. این دوران در زندگی فرهنگی و اندیشه دهخدا بسیار تأثیر نهاد و مجالی پدید آورد تا دهخدا شخصیت و منش علمی خود را بازیابد، چنانکه به گفته خود او فکر تدوین لغت‌نامه و امثال و‌حکم در محیط بختیاری به ذهن او خطور کرد و نخستین مواد لغت‌نامه را همانجا گرد آورد».(2) گویا فرهنگ لاروس تنها کتابی بوده که در تبعید خودخواسته در چهارمحال و بختیاری از ابتدا در دسترس‌اش بوده و پایه‌ریز این حرکت بود. دهخدا که دیده بود در زبان فرانسه فرهنگ بزرگ لاروس وجود دارد به فکر افتاده بود تا با تسلطی که بر متون قدیم (کلاسیک) فارسی داشت به جمع‌آوری لغات و ترکیبات و اصطلاحات این متون و استخراج شواهد آنها بپردازد(3) و اینگونه سنگ بنای یکی از مهم‌ترین کتاب‌های مرجع فارسی گذاشته شد.

مؤسسه دهخدا

لغت‌نامه‌ای که دهخدا ۴۰ سال، یعنی بیشتر عمر خود را صرف آن کرد، از پایه سه چهار میلیون فیشی بنیان یافته‌ که دهخدا شب و روز به جمع‌آوری آنها مشغول بوده‌ است. مقدمات تألیف و سپس انتشار لغت‌نامه دهخدا از اواخر دهه ۱۳۰۰ هجری شمسی با مساعدت دولت فراهم شد و نخستین قراردادها برای این منظور سال‌های ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ بین وزارت معارف و علی‌اکبر دهخدا منعقد شد. نخستین مجلد لغت‌نامه در سال 1319 هجری شمسی، در چاپخانه بانک ملی شروع و یک جلد آن در468 صفحه چاپ شد، ولی به علت جنگ جهانی دوم و ارتباط آن با ایران، چاپ آن متوقف شد. در 25 دی ماه سال 1324 هجری شمسی، مجلس شورای ملی، به پیشنهاد جمعی از نویسندگان، هزینه چاپ آن را پذیرفت و آن را تحت عنوان «فرهنگ- دایرة‌المعارف آقای دهخدا» نام نهاده و تصویب کرد. «مجلس شورای ملی در طرح اصلی ماده واحده‌ای در 1324 بدان نام «دایرة‌المعارف فارسی» و «دایرةالمعارف آقای علی‌اکبر دهخدا»، یا «فرهنگ آقای دهخدا» داده است. [اما] مرحوم دهخدا از اطلاق این نام‌ها خودداری کرد و چون نخستین فرهنگ موجود فارسی فرهنگ اسدی است و مؤلف بدان نام «لغت‌نامه» داده بود، بدین مناسبت مرحوم دهخدا به دوره لغت خویش نام «لغت‌نامه دهخدا» دادند».(4)

نخستین مجلد لغت‌نامه در 5 هزار صفحه در سال 1325 منتشر و از آن به بعد در جزوه‌های 100 صفحه‌ای به‌طور مستمر، چاپ شد. بعد از آن دانشگاه تهران این وظیفه را برعهده گرفت و چاپخانه دانشگاه به تنهایی عهده‌دار چاپ شد که هم‌اکنون هم ادامه دارد.

با درگذشت علی اکبر دهخدا در سال ۱۳۳۴ هجری شمسی هماهنگی و مدیریت لغت‌نامه به وصیت خود دهخدا برعهده «محمد معین» گذارده شد. پس از درگذشت معین، کار را «سید جعفر شهیدی» و «محمد دبیرسیاقی» و دیگران دنبال کردند. علاوه بر علی‌اکبر دهخدا و همکاران اولیه او، گروهی از پژوهندگان زبان و ادب فارسی طی بیش از شصت سال در هیأت مؤلفان لغت‌نامه دهخدا عضویت داشته‌اند و به تهیه مواد و تنظیم آنها و نیز تدوین و تألیف مواد گرد آمده برای لغت‌نامه مشغول بودند. دهخدا خود دریافته بود که تدوین و تکمیل کتاب عظیمی که بدین‌گونه فراهم آمده، کار یک نفر نیست و در یادداشت‌هایی که از او به‌جای‌مانده و برخی از آنها در مقدمه لغت‌نامه چاپ شده، سهم دیگران را معلوم کرده است«...آن‌چه را که خواننده این کتاب می‌بیند، نتیجه یک عمر نیست، بلکه نتیجه عمرهاست.»(5)

پی‌نوشت‌ها:

1- دهخدا، علی اکبر، 1337، مقدمه لغت نامه دهخدا، تهران، ص380- 379

2- بختیار، مظفر، دهخدا در میان بختیاری‌ها، مجله بخارا، شماره 47، ص 44

3- صادقی، علی اشرف، شیوه‌های فرهنگ‌نویسی در لغت‌نامه دهخدا، ویژه‌نامه فرهنگستان، شماره 2، ص 2

4- دهخدا، علی اکبر، 1337، ص 398

5- ستوده، غلامرضا، 1383، لغت‌نامه دهخدا از آغاز تا امروز، مجله حافظ، شماره 8، ص 13

منبع: روزنامه ایران

نظر دهید