1403/9/20 ۱۱:۰۷
مولانا کمال الدّین یا شمس الدّین محمّد متخلّص به وحشی بافقی به سال 939 قمری در شهر بافق در خانواده‌ای کشاورز به دنیا آمد. در نوجوانی از محضر شرف الدّین علی بافقی و برادر بزرگش مرادی بافقی بهره‌ها برد و به انجمن‌های ادبی بافق راه یافت. در اوان شباب همراه برادرش به یزد آمد و با سخنوران این دیار آشنا گردید. سپس راهی کاشان شد و در مکتب‌خانه به آموزش پرداخت ولی به‌واسطۀ حسادت برخی شاعران راهی اراک و سپس بندر هرمز شد. سرانجام پس از دربه‌دری‌های زیاد باز به «خاک پاک یزد» بازگشت و با شاعران این دیار، طرح دوستی ریخت و به کمال شاعری رسید.
چند ماهی هم به بافق رفت. ولی تاب نیاورده، دوباره به یزد آمد و تا پایان عمر در همین شهر، گوشه‌نشینی را برگزید و شمع جان را در طلب عشق گداخت. این شاعر پاک‌نهاد که عشقی آتشین درونش را شعله‌ور‌می ساخت، در عین تنگدستی و بینوایی، رو به درگاه حاکمان نیاورد و با عزّت نفس زیست و با اینکه در اشعار خود، میرمیران، فرمانروای نیک‌خوی یزد را ستوده، ولی او را به دریوزگی نکشانده و پیوسته با قناعت و مناعت طبع زیست.
چندین سخنور مانند قاسم بیک قسمی، رامی اردوبادی، ظهوری ترشیزی، تقی الدّین اوحدی و عرشی به شاگردی او نازان هستند و خود به شاگردی شرف‌الدّین علی بافقی.
سرانجام مرغ روح این دل‌سوخته وادی عشق به حقیقت که سوز درونش از تک‌تک ابیاتش هویداست، بر اثر تب سوزانی در سال 991 قمری در 52 سالگی از کالبد تن رها شد و پیکرش در محلۀ پیر برج یزد، روبروی شاهزاده فاضل به خاک سپرده شد؛ ولی اکنون نشانی از آرامگاهش نیست.
به‌هرروی از آن پاکباختۀ بیشۀ غم و دلباختۀ درد پیشه، آثاری همچون: دیوان اشعار در 9000 بیت، مثنوی پرسوزوگداز فرهاد و شیرین، مثنوی عرفانی اخلاقی ناظر و منظور و مثنوی عرفانی خلد برین، چند شعر پراکنده در مجموعه‌ها و یک نامۀ سوزناک برجای‌مانده است.
****
پژوهش‌های دربارۀ زندگی، آثار و اشعار مولانا وحشی بافقی را می‌توان به چند دستۀ بزرگ بخش نمود که دربردارندۀ موردهای زیر است:
1- کلیّات یا دیوان
2- گزیده اشعار
3- نقد، تحلیل، بررسی زندگی و آثار
4- پایان‌نامه
5- گفتار
6- پژوهش
7- داستان
8- فیلم
در این زمینه، این‌جانب کتابشناسی جامع وحشی بافقی را هم‌زمان با برگزاری همایش نکوداشت او در شهر بافق گردآوری و چاپ کرد که بر پایۀ پژوهش‌های دیرینۀ خودم از سال 1358 خ تا آن زمان، گردآمده بود و به گونۀ کامل به همه این موارد تا سال 1392 خ پرداخته‌شده بود.
و در اینجا و برای آشنایی حاضرین گرامی به مهم‌ترین این آثار از آغاز تا 1402 خ برای پی‌جویی در زندگی آثار و اشعار وحشی بافقی با نگرش به زمانی که در دسترس بنده است، پرداخته می‌شود.
ا- کلیّات یا دیوان
ده‌ها نسخۀ خطی از کلیّات، دیوان یا مثنوی‌های وحشی بافقی در کتابخانه‌های ایران و جهان به‌ویژه شبه قارّۀ هند و پاکستان وجود دارد که کهن‌ترین آن «فرهاد و شیرین» به سال 997 ق در موزۀ ایران باستان است و چندین چاپ سنگی هم از دیوان به کوشش اسماعیل حمیدالملک وهم مثنوی‌های نامی او فرهاد و شیرین و خلد برین، چاپ ایران و هند در دست است.
ولی پس از پشت سر نهادن دورۀ سنگی، نخست دیوان او در سال 1335 خ به کوشش استاد ایرج افشار چاپ شد. سپس دو تصحیح جدّی از کلیّات وحشی انجام‌شده که عبارت‌اند از: تصحیح بسیار خوب، همراه با دیباچۀ فراگیر و عالمانه به نام «دیوان کامل وحشی بافقی»، ویراستۀ دکتر حسین آذران (نخعی) که نخستین بار در سال 1339 خ چاپ شد و دیگری تصحیح نسبتاً خوب استاد سعید نفیسی. پس‌ازآن به‌ویژه در این سالیان گذشته، هرچه از دیوان وحشی از سوی ناشران گوناگون چاپ‌شده، همه باز چاپ یا بهتر بگوییم سرقت از این دو تصحیح است.
ازاین‌رو می‌طلبد که صاحب همّتی، اهل ذوقی، فرهیخته‌ای با توجّه به آگاهی‌های خوبی که از موجودی کهن‌ترین نسخه‌های خطّی او در کتابخانه‌های ایران و جهان در دست است (که نگارنده حدود 15 نسخۀ کهن را شناسایی کرده است)، نسبت به چاپ آراسته و پیراستۀ دیوان او بنا بر رسم‌الخط نوین دست بزند.
دو گزیدۀ کهن و خطی از او وابسته به سده‌های یازده و سیزده قمری در کتابخانۀ آستان قدس وجود دارد و سپس چند گزیده با چاپ سنگی هم از دیوان و هم از مثنوی‌های او به نام خلد برین، به‌ویژه فرهاد و شیرین چاپ ایران و هند در دست است. پس از پیدایش چاپ هم چندین گزیده چاپ شد که کتاب برگزیده اشعار وحشی بافقی به کوشش دکتر احمد رنجبر (1372) و دو گزیده به نام‌های: نادر فرخنده پیام (1371) و آتش جان‌سوز از حسین مسرّت (1392) و گزیده اشعار وحشی بافقی از بابک نیک طلب (1388)، قابل‌اعتناست. یک گزیده هم در شهر دوشنبۀ تاجیکستان به زبان سیریلیک به کوشش ظاهر احراری و مهین ممدوا به نام «منتخب وحشی» (1979 م) چاپ‌شده است.
3- نقد، تحلیل و بررسی آثار
در این زمینه، هم به گونۀ کتاب مستقل و هم گفتار و هم بخشی از کتاب کارشده است که کتاب‌های زیر قابل‌اعتناست: نشان تیشۀ فرهاد (نقد و تحلیل فرهاد و شیرین) از دکتر رضا اشرف زاده (1376)؛ مِن شعراء الکبیر وحشی بافقی از احمد الحولی (؟)؛ گزيده و شرح اشعار وحشی بافقی از حسين مسرّت (1377)، سینۀ آتش‌افروز (تحلیل فرهاد و شیرین) از ایمان صالحی (1400)؛ نگاهی به مضامین ناظر و منظور از حامد ذهیری (1401)، وحشی بافقی از علی رزّاقی‌شانی (1388).
ولی با توجّه به غنای شعر وحشی کارهایی بیشتری در این زمینه می‌توان انجام داد مانند فرهنگ واژگان، اصطلاحات و ترکیبات اشعار، فرهنگ اساطیر، فرهنگ واژگان، اصطلاحات و ترکیبات بافقی در اشعار وحشی و غیره.
با جستجو در پایگاه ایرانداک می‌توان به نام بسیاری از پایان‌نامه‌ها که در نقد، تحلیل و بررسی اشعار و صور خیال یا آرایه‌های ادبی در اشعار وحشی پرداخته‌اند، آشنا شد؛ ولی نگارنده افزون بر آن‌ها به پایان‌نامه‌هایی دیگر برخورده که در کتابشناسی وحشی آمده و از سال 1392 خ تاکنون هم بر آن افزوده‌شده است که یکی از کهن‌ترین آن‌ها دربارۀ خلد برین اثر دکتر محمّداویس صالح صدیقی، استاد ادبیّات فارسی از کشور پاکستان در سال 1347 خ است و یکی از آخرین آن‌ها تصحیح دیوان وحشی بافقی، پایان‌نامۀ دکترای بانو زهرا فاتحی نصرآبادی در سال 1397 خ است.
پس‌ازآن می‌توان به کارهای دکتر محمّدعلی صادقیان، دکتر منصور برزگری دَهَج، محمّدحسین تشکری بافقی، احمدعلی حنفی، محمّد عبّاسی بافقی، دکتر مرتضی فلاح میبدی، دکتر فریبا علومی، دکتر غلامرضا هاتفی مَجومِرد اشاره کرد که برخی از آن‌ها شایستگی چاپ به گونۀ کتاب را دارند.
خوشبختانه تا سال 1396 بیش از دویست گفتار درزمینۀ زندگی، نقد، تحلیل و بررسی اشعار او در نشریات ایران و پاکستان به زبان‌های اردو، انگلیسی، فارسی و عربی به چاپ رسیده بود که برگزیدۀ بهترین آن‌ها از سوی نگارنده به نام «بادیۀ عشق» چاپ شد و پس‌ازآن هم گفتارهای ارزنده‌ای دیده می‌شود که در دفتر دوم بادیۀ عشق چاپ خواهد شد.
چندین پژوهش مستقل انجام‌شده که یکی از سوی فائزۀ صادقی برای صداوسیمای مرکز یزد در سال 1387 خ است.
8- داستان
نخستین بار احمد ذوالقدر در سال 1342 خ کتابی با نام «وحشی شاعر کویر»، در یزد چاپ کرد که به گونۀ داستانی به زندگی وحشی پرداخته بود، پس‌ازآن در سال 1360 خ جمشید صداقت نژاد در کتاب «رندان خراباتی» داستان کوتاهی از زندگی وحشی را در کتابش آورد و واپسین کار هم داستانی بلند با نام «شرح پریشانی» نوشتۀ عالیۀ نقیب الذاکرین بافقی «مهرگان» دربردارندۀ زندگی وحشی است که گویا امسال چاپ خواهد شد.
9- فیلم
نخستین کار با نام «شیرین و فرهاد» از سوی عبدالحسین سپنتا به سال 1314 خ در هند انجام شد و گویا کار همانندی هم قرار بود از سوی سینمای شوروی در همین باره ساخته شود. یک فیلم هم به نام «شیرین و فرهاد» به کارگردانی رحیم رحیمی پور در ایران ساخته‌شده است. ولی تاکنون چندین تلاش از سوی فیلم‌سازان و مستندسازان یزدی برای به تصویر کشیدن زندگی وحشی بافقی در سی سال گذشته انجام‌گرفته که یکی از آن‌ها با نام «شرح پریشانی» با تهیّه کنندگی فرید سعادتمند بود که هنوز با پایان نرسیده است.
نتیجه‌گیری
بااین‌همه چنانکه گفته شد. جای خالی دیوان پیراسته‌ای از وحشی؛ زندگی‌نامۀ کامل و جامع او بر پایۀ کلیّات دیوان، کتاب‌ها و تذکره‌های عصر صفوی و نیز فرهنگ واژگان، اصطلاحات و ترکیبات اشعار وحشی نیاز است.
منبع: مجله بخارا ، ش 164 ( مهر و آبان 1403)
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید