آیا مرزهای ایران فرهنگی کاهش یافته است؟ / حسین مسرّت

1403/7/2 ۱۱:۴۴

ایران یکی از گاهواره های تمدّن بشری و شرقی است. سرزمین پارس یا ایران بزرگ، دارای مرزهایی بود که در سده های دور از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب ایران کنونی گستره داشت ، چنانکه گویی در سویی از این سرزمین، آفتاب طلوع می کرد و در سویی دیگر آفتاب غروب می کرد.

ایران یکی از گاهواره های تمدّن بشری و شرقی است. سرزمین پارس یا ایران بزرگ، دارای مرزهایی  بود که در سده های دور از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب ایران کنونی گستره داشت ، چنانکه گویی در سویی از این سرزمین، آفتاب طلوع  می کرد و در سویی دیگر آفتاب غروب می کرد.(آمار گینس می گوید که در دوران داریوش بزرگ ، 44درصد دنیا در قلمرو ایران بوده است) ولی سده هاست در پی بی تدبیری ، ناکاردانی ، درماندگی و ده ها دلیل و بیماری و دردی که دچار فرمانروایان بزدل، بی خرد و ترسوی ایران شده بود و شده است؛ ایرانی که یک زمانی در دورۀ هخامنشیان  از خاور، سری به هند و همسایگی چین و از باختر سری به دروازه های روم و مصر داشت و از شمال، تمامی پهنۀ کاسپین (خزر) را در برمی گرفت واز جنوب، یمن را در سایۀ خود داشت، کم کم کوچک و کوچک تر شد. بزرگ ترین بخشی که در سال‌های نه چندان دور از ایران جدا گشت، سرزمین دیرپای و کهن افغانستان در دورۀ قاجار بود. تا اینکه در سال 1350 ش برای واپسین بار بحرین را با ترفندهایی از ایران جدا کردند و به تازگی ها هم بخش های بزرگی از دریای خزر را از ما ستاده اند و شاید هم چند صباحی دیگر جزایر سه گانۀ تنب کوچک و بزرگ و ابوموسی را هم از ما بگیرند.  اکنون ایرانی مانده با وسعت  ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربّع که آن را «ایران جغرافیایی» می گوییم.

هرچند «ایران جغرافیایی»  کوچک شده، ولی «ایران فرهنگی» باپرجاست؛ زیرا با گذشت سده ها هنوز فرهنگ ، آیین و زبان ایرانی و پارسی در برخی کشور ها مانند: افغانستان و تاجیکستان به طور کامل روان است و در بخشیاز  کشورهای همسایه نیز پابرجاست .دربخشی از بحرین، زبان فارسی ریشه دارد. با اینکه با ترفند انگلیس ها در سال ۱۸۳۷ م کمپانی هند شرقی (انگلیس ها) زبان اردو یا لشکری را به جای زبان فارسی، زبان دربار امپراتوری‌های اسلامی هند انتخاب کرد  و این زبان به عنوان زبان اداری در سراسر شمال هند جایگزین شد. می دانیم  که سده ها زبان فارسی، زبان رسمی هند و دربار آن بود و آثار زیادی در این زمینه نگارش یافت که شمار فراوانی از آن که بیش از  یک میلیون نسخۀ خطی  می شود در کتابخانه های شبه قارۀ هند و پاکستان، حتی ایران و افغانستان و ترکیه و انگلستان پراکنده اند.

زبان فارسی تقریباً هزار سال، زبان علمی، ادبی و زبان رسمی در هند بوده‌است. تا حدود دویست سال پیش و پیش از آن که هندوستان مستعمرۀ انگلستان شود، زبان فارسی نخستین زبان رسمی و زبان فرهنگی و علمی این کشور به‌شمار می‌رفت. مردم هند در سدۀ سوم هجری با زبان فارسی آشنا شدند ولی به گونۀ رسمی در دورۀ غزنویان به هند راه یافت و با بنیان  امپراطوری گورکانیان در هندوستان به اوج پیشرفت خود رسید و زبان رسمی هند شد؛ شاعران بزرگی هم‌چون بیدل دهلوی، امیرخسرو دهلوی و ده ها نفر دیگر را در خود پروراند و حتی باعث به وجود آمدن  سبک هندی در شعر شدند  و بخش‌های زیادی از تاریخ و ادبیّات هند به این زبان نگاشته شد؛ ولی پس از چیرگی انگلیسی‌ها در سال ۱۸۳۲ میلادی، با اجبار زبان انگلیسی را جایگزین زبان فارسی کردند.

 و پس از آن در سال ۱۹۴۷ م به عنوان زبان رسمی پاکستان انتخاب شد. از این رو زبان فارسی مردم پاکستان دیگرگونه گشت و زبانی درهم از فارسی و  هندی و تا اندازه ای انگلیسی به نام اردو زبانزد گشت، با این حال  بسیار واژگان زیبای فارسی در فرهنگ این کشور بر سرزبان هاست. چنانکه می گویند: شصت درصد این زبان، ریشۀ فارسی دارد.

چنانکه می دانیم زبان اُردو، یک زبان هند و آریایی است که بیشتر در جنوب آسیا گفت و گو می‌شود و هرچند زبان ملی و رسمی پاکستان است. با این حال  از سوی قانون اساسی هند هم به رسمیّت شناخته شده‌ و در چندین ایالت هند رایج است . این زبان در سال 2010 م دارای 66 میلیون گویشور برای زبان مادری بود.

اردو را  گونۀ معیار فارسی‌شده زبان هندوستانی می دانند . زبان های  اردو و هندی دارای واژگان مشترک هند و آریایی هستند . بیش از نیمی از واژگان زبان اردو و بخش عمدۀ دستور زبان و الفبا و شعر آن  از زبان پارسی گرفته شده ‌است. امروزه زبان‌های فارسی و اردو را نزدیک‌ترین زبان‌های جهان به یکدیگر می دانند. زبان اردو چون در آغاز در محیط زبان فارسی رشد و پرورش یافته است ، بسیار تحت تأثیر زبان فارسی ‌است. این تأثیر تا بدان اندازه  است که شعر و نثر اردو را سایه ای از شعر و نثر فارسی می دانند. زیرا  سبک و مضمون، بحر ، وزن ، قافیه ، شکل و حتی واژگان را از زبان فارسی گرفته‌است.

سده هاست تمدّن های بزرگی در سراسر گیتی آمده اند و رفته اند و یادی از آن ها نیست، ولی تمدّن فارسی و ایرانی همچنان بشکوه و استوار ایستاده است. اهل فرهنگ بسیاری از کشورها برای خوانش متون کهن خود با دشواری های فراوانی روبه رو هستند ؛ در حالی که ایرانیان کنونی متون سده های دوم و سوم قمری را به آسانی می خوانند.اکنون می بینیم بیش از بیست کشور آیین نوروز را پاس می دارند . پس می بینم که تا اندازه ای «ایران فرهنگی» دست نخورده است.دیری است که باشندگان (ساکنان) و برجستگان و اندیشمندان ایران فرهنگی دو گزارۀ زیبا را به کار می برند:« زبان فارسی وطن ماست» یا «شاهنامه وطن ماست».

ایران فرهنگی اکنون در سراسر جهان گسترده شده است. بیش از هشت ملیون ایرانی در سرتاسر گیتی به ویژه در اروپا،  آمریکا و استرالیا باشنده هستند و به زبان فارسی سخن می گویند و تمام آیین های چندین هزار ساله را پاس می دارند و با همسایگان خود با اشتراک می گذارند.خوراک های ایرانی به تمامی رستوران های گیتی راه یافته، پوشش ایرانی در جشنواره های جهانی بر فراز است. کمتر مردمی است که قالی و ترمۀ ایرانی را نشناسد و نخرد و در خانه اش نگستراند.

بیش از نیم قرن است که در دل بزرگ ترین دانشگاه های آسیا،  اروپا و آمریکا از ژاپن گرفته تا آمریکا ، و از بریتانیا تا استرالیا ، کرسی های ایرانشناسی  برپاست. چنانکه در بهمن 1400 بیش از 300 کرسی زبان و ادبیّات فارسی و ایران شناسی در دانشگاه های 200 کشور دنیا فعال بود و ایران تنها با 30 کشور دنیا در این زمینه ارتباط  داشت و دیگر کرسی‌ها توسّط خود آن کشورها اداره می‌شود. در این میان، بیش از 24 کشور دنیا  به گونۀ  مشخص برای گسترش زبان خود فعالیت جدی دارند، که از معروف ‌ترین آنها می‌توان به بریتیش کانسل انگلیس، گوته آلمان، آلیانس فرانسه، دانته ایتالیا، سروانتس اسپانیا و از میان کشورهای آسیایی می‌توان به کنفوسیوس چین و یونس امره ترکیه اشاره کرد که همچنان هرساله سعی در جذب حداکثری مخاطبان و گسترش دفاتر و کرسی‌های آموزش زبان دارند. در سال 1398 تعداد یک سوم کرسی‌های زبان فارسی دنیا را استادان ایرانی داشتند و بقیّه هم توسّط دانش‌آموختگان خارجی اداره می‌شد که مدرک دکتری خود را از ایران دریافت کرده‌اند. در همان سال تعداد دانشجویان خارجی که در رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی تحصیل می کردند، بیش از پنج هزار دانشجویی بود که شیفتۀ فرهنگ ایرانی و در پی آموختن زبان شیرین فارسی هستند ، تا بتوانند آثار کهن و ارجمند این زبان زیبا به ویژه شاهنامه را بخوانند.

سروده های خیّام ، سعدی ، حافظ و مولوی با برگردان های سخنوران بیگانه مانند: ادوارد براون و  فیتز جرالد و دیگران در دسترس ادب دوستان است و سرودۀ پرمایۀ سعدی شیرازی شیرین سخن، سال هاست در اندیشۀ مردم نوع دوست جهان نقش بسته که می گوید:

بنی آدم اعضای یک پیکرند                                    که در آفرینش زیک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار                                دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی‌غمی                                      نشاید که نامت نهند آدمی

این شعر به زبان انگلیسی این گونه ترجمه شده‌است:

Human beings are members of a whole

In creation of one essence and soul

If one member is afflicted with pain

Other members uneasy will remain

If you have no sympathy for human pain

The name of human you cannot retain

ایران فرهنگی حتی تا کاخ سفید رفته، زیرا رئیس جمهوران آن به هنگام نوروز، ترمۀ یزدی و هفت سین در کاخ می چیند و این روز نیکو را به ایرانیان شادباش می گوید.

کتابنامه

ذوالفقاری، حسن (گفت وگو) : «خاموشی چراغ کرسی‌های زبان فارسی ۲ سال پس از هشدارهای اساتید»، خبرگزاری تسنیم (25/11/1400).

سالارآملی، حسین (گفت وگو)  :«یک سوم کرسی‌های زبان فارسی دنیا استاد ایرانی دارند» ، خبرگزاری جمهوری اسلامی (29/6/1398).

شیخ اشتیاق احمد (گفت وگو)  :«زبان فارسی در هند در حال کمرنگ شدن است/دانشجویان فارسی‌آموز هیچ‌وقت در هند بیکار نمی‌مانند»، خبرگزاری ایبنا (30/2/1398).

صفوی، آذرمیدخت(گفت وگو)  :«فارسی در هند همچنان زنده است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (10/7/1397).

منبع: روزنامه اطلاعات