1397/7/3 ۰۷:۴۷
از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تاكنون موسیقی نقش بسزایی در همراهی با مردم و تاثیرگذاری اتفاقات و مسائل سیاسی و اجتماعی روز داشته است. هنرمندان همواره با ابزاری كه در دست دارند، سعی كرده‌اند تا بر رسالت خویش كه همراهی با توده مردم و كمك به تشخیص خوبی‌ها از پلیدی‌ها بوده است، جامه عمل پوشانده و هنرشان را در خدمت ارتقای سطح اندیشمندی و آگاهی به كار گیرند. ایجاد كانون «چاووش» یكی از نتایج این همراهی‌ها در اوایل انقلاب بوده است. هنرمندان شاخص آن زمان با اتحاد، همفكری و همراهی یكدیگر در این كانون، مجموعه چاووش را تولید و از موسیقی برای به ثمر‌رسیدن انقلاب استفاده كردند.
مروری بر آثار موسیقی حماسی، از مشروطه تا امروز
پس از آن و با آغاز جنگ تحمیلی نیز این هنر كه از سالیان قبل اندوخته‌ای در تولید و خلق موسیقی انقلابی در قالب مجموعه‌های چاووش داشت، این‌بار با بهره‌مندی از ذهن خلاق هنرمندانی چون مشكاتیان، لطفی و علیزاده، همراه با توده مردم در جبهه‌های نبرد جنگ تحمیلی هشت‌ساله از خاك میهن دفاع كردند. با این حال از آن سال‌ها تاكنون از موسیقی به عنوان ابزاری در مناسبت‌های مختلف (با كمترین نگاه هنری) استفاده‌های متعددی شده و برای تاثیرگذاری بیشتر موضوعات و اتفاقات جامعه، بهره‌برداری‌های بسیاری از آن شده است. در این میان، هنرمندان نیز همواره همراه با مردم برای ترسیم آینده‌ای بهتر برای ایران حضوری فعال داشته‌اند. این حضور هیچگاه به تاریخ و زمان خاصی محدود نشده و در تمام برهه‌های زمانی شاهد حضور فعال هنرمندان در بدنه جامعه هستیم؛ از همراهی با مردم در به ثمر‌رسیدن انقلاب اسلامی به شیوه‌های مختلف همچون ساخت و ارایه سرودهای انقلابی تا حضور در جبهه‌های جنگ و اعتراضات اجتماعی.
اما با وجود آنكه این قشر از جامعه، در طول سالیان پس از پیروزی انقلاب اسلامی خدمات بسیاری را با بهره‌گیری از هنر خود برای سرافرازی پرچم ایران و هویت‌بخشی به كشور ارایه كرده‌اند، اما متاسفانه آن‌چنان‌كه باید، مورد توجه قرار نگرفته و در مقاطعی نیز برخوردهای نامطلوب را تجربه كرده‌اند؛ لغو بی‌اندازه و سریالی كنسرت‌ها. این تناقض در رفتار با موسیقی و موسیقیدان كه پس از آغاز انقلاب اسلامی شكل گرفت حتی پس از گذشت سال‌ها نیز مشاهده می‌شود؛ این در حالی است كه برخلاف استفاده ابزاری از هنر موسیقی، این هنر همواره از سوی برخی مسوولان جزو منهیات، محرمات و امهات خلاف شرع شمرده شده است.
اما برخلاف برخوردهای نه‌چندان مطلوب با هنرمندان كه همواره نیز به اشكال مختلف شاهد آن هستیم این گروه از افراد ثابت كرده‌اند كه همراهی با توده مردم و قرار گرفتن در كنار آنها از درجه اولی‌تری برخوردار بوده و از وظایف آنها محسوب می‌شود. از همین رو موسیقیدانان بدون توجه به ناملایمتی‌ها، آثار ارزشمندی در حیطه‌های مختلف خلق كرده‌اند. موسیقی جنگ یا دفاع مقدس نیز جزو مواردی است كه با كنكاش در آن می‌توان به آثاری دست یافت كه در تاریخ هنر موسیقی این سرزمین جزو آثار ماندگار و فاخر موسیقی ایران محسوب شده‌اند.
«چاووش» پیش و پس از انقلاب
می‌توان «چاووش» را نمونه‌ای از این دسته آثار دانست كه خلق آنها كمك شایانی به پیروزی انقلاب مردمی كرده است. موسیقیدانانی همچون لطفی، علیزاده و مشكاتیان كه از بطن جریان روشنفكری دهه 1350 برآمده بودند و خود در جریان انقلاب نیز حضور داشتند با خلق آثاری در مجموعه چاووش، باعث شدند تا ترانه‌های انقلابی- كه تا قبل از آن تنها نمونه‌های كپی‌برداری شده از عارف قزوینی بودند- جان تازه‌ای بگیرند و شمایلی نو به موسیقی انقلابی دهند. اما پایه‌گذاران اصلی این نوع موسیقی، اعضای گروه شیدا- خاصه محمدرضا لطفی- بودند كه پس از آغاز جنگ تحمیلی در سال 1359 به موسیقی دفاع مقدس روی آوردند تا بتوانند با تولید آثاری مناسب با موضوع دفاع مقدس همچون گذشته به رسالت اصلی خود (كه همراهی با مردم بود) جامه عمل بپوشانند. اما موسیقی تغییر شكل یافته كنونی كه می‌توانست همچون آثار چاووش از ماندگاری بیشتری برخوردار باشد و با هدف حفظ هویت یك ملت نشانه‌های فداكاری مردم را برای آیندگان ترسیم كند و منجر به خلق آثار ارزشمندی نیز شود به دلیل اوج ضدیت برخی افراد با هنر موسیقی در اولین سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی كه مصادف با تعطیلی اركسترها، هنرستان‌های موسیقی و اعمال محدودیت‌های شدید برای هنرمندان بود آنچنان كه باید، محقق نشد.
«همپای جلودار» سراج و «نینوا» ی علیزاده
در پی تشدید این محدودیت‌ها موسیقیدانان بسیاری كه تا دیروز همراه انقلاب و مردم بودند، یكی پس از دیگری راه مهاجرت یا اقامت‌های طولانی در خارج از كشور را در پیش گرفتند یا در گوشه‌ای گذران عمر كردند تا روند تولید آثار هنری- انقلابی با افت قابل توجه و محسوسی مواجه شود. اما در این بین برخی از هنرمندان همچون گذشته و با وجود محدودیت‌های فراوانی كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای موسیقی ایجاد شده بود بر رسالت خود در همراهی با مردم پایبند بوده و آثاری را خلق كردند كه هم‌اكنون نیز به عنوان مجموعه‌های فاخر و برگزیده دفاع مقدس یاد می‌شوند. تصنیف «همپای جلودار» با صدای حسام‌الدین سراج از جمله مجموعه‌های ماندگاری است كه می‌توان از آن به عنوان نمادی برای موسیقی دفاع مقدس نام برد. این تصنیف در سال 1360 همزمان با سال‌های آغازین جنگ ایران و عراق در قالب آلبوم «نینوا 1» و در دستگاه اصفهان ساخته شد كه سراج آن را روی شعری از حمید سبزواری اجرا كرده و فرج‌الله سلحشور نیز گویندگی اشعار این آلبوم را انجام داده است. مجموعه آثار نینوا شامل «پنج آلبوم موسیقی» بود كه توسط واحد موسیقی حوزه «اندیشه و هنر اسلامی» در دهه 60 تولید شد. نینوا 1 و 2 را كه می‌توان آن را تا حد زیادی نماینده حال و هوا و شرایط زمان ساخت اثر دانست، جدای از آنكه می‌تواند به عنوان اثری حماسی در راستای تولید موسیقی دفاع مقدس قلمداد شود، بیان‌كننده ذهنیتی است كه دغدغه جنگ دارد. سراج درباره تولید این اثر می‌گوید: «بخشی از این آلبوم- تصنیف گلبرگ سرخ لاله‌ها- دقیقا نوحه مردم در تشییع پیكر شهدا بود كه به خود اجازه دادم شعر را برای اجرا تكمیل كنم.»
شاید بتوان ماندگارترین اثر متاثر از روزهای تلخ و سیاه جنگ را آلبوم ماندگار و ارزشمند «نینوا» اثر حسین علیزاده دانست. این آلبوم بی‌كلام كه برای نی و اركستر نوشته شده، طبق گفته‌های صاحب اثر برای حال و هوای روزهای جنگ نوشته شده است. او در مصاحبه‌ای با نشریه «فرهنگ و آهنگ» در سال 85 درباره ایده خلق «نینوا» چنین گفت: «نینوا قطعه‌ای است كه هیچ مـوضوع به‌خصوصی را دنبال نمی‌كند و فقط یك حس است. این حس در هر قطعه‌ای براساس شرایط زمان پیدایش خود شكل می‌گیرد. این اثر در سال 62 ضبط شد. حقیقتا سال‌های سختی بود. جنگ جریان داشت و همه‌چیز رنگ تیره به خود گرفته بود. همه‌چیز در تاریكی اتفاق می‌افتاد چرا كه جنگ در آن برهه زمانی از لحاظ تكنیكی با امروز متفاوت بود. در آن زمان شب‌ها و هنگام حملات هوایی همه چراغ‌ها خاموش می‌شد، هیچ‌كس نباید سیگار روشن می‌كرد و حتی ماشین‌ها با چراغ خاموش تردد می‌كردند. این شرایط، فضای تیره رنگی را در ذهن من تداعی می‌كرد.» با این حال، میزان تاثیرگذاری این اثر به اندازه‌ای عمیق است كه در مناسبت‌های اندوهناك مختلف به كرات از آن استفاده می‌شود.
از «كجایید ای شهیدان خدایی» تا سمفونی‌های جنگ
در این بین، آثار گوناگون دیگر از آهنگسازان موسیقی ایران نیز تولید شده‌اند كه هریك به نوبه خود از آثار خاطره‌انگیز سال‌های جنگ قلمداد می‌شوند. تصنیف «كجایید ای شهیدان خدایی» از ساخته‌های ارزشمند هوشنگ كامكار در زمره این آثار است؛ گرچه این تصنیف برای شهدای هفتم تیر ساخته شده است اما همزمانی وقوع این حادثه تلخ با ایام جنگ تحمیلی باعث شد تا از آن به عنوان یكی از آثار دوران دفاع مقدس یاد شود و مورد استقبال مردم قرار گیرد. قطعه فوق الذكر برای نخستین‌بار توسط اركستر سمفونیك به رهبری مرحوم حشمت سنجری و با صدای «بیژن كامكار» در سالن كوچك تالار وحدت اجرا شد. اما بسیاری از مردم، محمد علی گلپایگانی ملقب به گلریز را به عنوان خواننده جنگ می‌شناسند، او كه در آن ایام لباس رزم بر تن كرده و در كنار جنگ در جبهه‌ها با اركستری فعال، حضوری مستمر داشت، به گفته خود بیش از 40 اثر موسیقی در حوزه دفاع مقدس ارایه كرده كه بسیاری از آنها همچون «خجسته باد این پیروزی»، «پیروزی وطن»، «ای بسیجی»، «من ایرانی‌ام آرمانم شهادت» بیش از سایر آثار شنیده شده و ماندگار شدند. برادر كوچك‌تر اكبر گلپایگانی (خواننده موسیقی پاپ قبل از انقلاب) كه صدایش نیز از سوی سازمان میراث فرهنگی به عنوان میراث شفاهی ایران ثبت شده است در مصاحبه‌ای با نشریه حفظ و دفاع از آثار دفاع مقدس می‌گوید: «بعد از انقلاب اسلامی موسیقی‌های كم‌نظیری در حوزه دفاع مقدس آفریده شدند، زمانی كه سرود «معلم» را تولید كردیم و به مناسبت شهادت استاد مطهری پخش شد، تایید و تاكید امام بر این سرود، نقطه عطفی در این موسیقی ایجاد كرد. پس از این اثر، آثار ارزنده‌ای توسط هنرمندان تولید شد كه از لحاظ فنی مورد تایید اساتید قرار گرفتند.» این درحالی است كه همان‌طور كه ذكر شد محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های شدیدی كه در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی گریبان موسیقی را گرفته بود مانع از ارایه آثار فاخر موسیقی شد و این هنر در اوج بلوغ و پختگی، ابتر ماند.
در میان تصانیف و قطعات موسیقایی كه هر یك به نحوی با دفاع مقدس در ارتباط بودند آثار دیگری نیز در حوزه موسیقی كلاسیك و مرتبط با جنگ در قالب سمفونیك ساخته شدند و موسیقیدانان فعال در این حوزه همراه با سایر هنرمندان، آثار هرچند اندكی را در قالب موسیقی دفاع مقدس تهیه و ارایه كردند. حجم اندك این آثار اما نشانه بی‌ارزش بودن آنها قلمداد نشد و مجموعه تولید شده آثار اركسترال با مضمون دفاع مقدس جزو فاخرترین مجموعه‌های تولیدی در این حوزه شدند؛ سمفونی‌های «ایثار»، «انقلاب اسلامی»، «مقاومت» و «خرمشهر» از ساخته‌های مجید انتظامی، سمفونی «شهید» از ساخته‌های شاهین فرهت و «فلك الافلاك» ساخته كامبیز روشن روان نمونه‌های ارزشمند قابل اشاره‌اند كه توسط موسیقیدانان بزرگ فعال در این حوزه ارایه شدند.
نوازندگان رزمنده در جبهه‌های جنگ
در كنار تولید آثار ارزشمند مرتبط با دفاع مقدس توسط هنرمندان، بسیاری از موسیقیدانان نیز با حضور در جبهه‌ها و برگزاری كنسرت‌های موسیقی، جدای از آنكه در تقویت روحیه رزمندگان و سربازان كوشش كردند، محیط خشك و غم‌زده نظامی را اندكی تلطیف كرده و توسط هنر خویش فضایی عرفانی و معنوی به جبهه‌های جنگ تزریق كردند. این عده از هنرمندان، برخلاف سایر موسیقیدانان مورد اشاره كه نام‌شان در حوزه تولید آثار موسیقی دفاع مقدس مطرح شد، آنچنان كه باید و شاید مورد توجه و تقدیر قرار نگرفتند و فعالیت‌شان در میان صدای گلوله و شلیك‌های نظامیان، گم شد. كیهان كلهر، آهنگساز و نوازنده نامدار كمانچه از جمله این موسیقیدانان است كه در ایام جنگ، با همراهی گروهی متشكل از تنبورنوازان آغازگر حركتی نو و بدیع بود. او در مصاحبه‌ای كه با ماهنامه مهر در شهریور 1382 انجام داد در رابطه با چگونگی حضور در جبهه‌ها و برگزاری این كنسرت‌ها چنین بیان كرد: «سال 59 در جبهه‌های غرب فضای خوبی بود، حدود بیست بار كنسرت دادیم، همان نغمه‌هایی كه در نوار «سخن عشق» است؛ البته آن زمان آقای ناظری با ما نبود، آقای مرادی بود و آقای كیخسرو پورناظری. تلفیق دو مقوله متفاوت كنسرت موسیقی و جنگ چیز جدیدی بود. من هم جوان بودم - حدود پانزده، شانزده سال- و برادرم نیز همراه ما بود كه دف می‌زد. یك گروهِ ده، دوازده نفره بودیم كه بدون هیچ چشمداشتی تصمیم گرفتیم این كارها را در جبهه‌ها كنسرت بدهیم.» اركستر سمفونیك تهران نیز از جمله گروه‌های موسیقی بود كه در سال 65 برای اجرای موسیقی در جبهه‌ها حضور یافت. ارسلان كامكار از اعضای این گروه در خاطره‌ای از این حضور این‌چنین می‌گوید: «به چند پایگاه نظامی در دارخوین و اهواز رفتیم. از این رو می‌گویم اهواز كه به خاطر دارم روی كارون قایق‌سواری كردیم، چون وارد شهر نمی‌شدیم، دقیق یادم نیست. واكنش رزمندگان خوب بود. می‌دانستند كه آمده‌ایم برای آنها اجرا كنیم. با ما عكس می‌گرفتند، حتی بسیجی‌ها هیچ واكنش منفی نشان ندادند.»
تغییر نوحه‌خوانی؛ از عزا تا حماسه
اما در گرماگرم جنگ 8 ساله درك این نكته كه استفاده از موسیقی‌های حماسی و رزمی می‌تواند به عنوان ضرورتی برای روحیه بخشیدن به سربازان ایران تلقی شود، برخی از مداحان و نوحه‌خوانان وارد عرصه شدند و فرم جدیدی از نوحه‌خوانی را ارایه كردند. تغییر شكل نوحه‌خوانی از حالت عزا و اندوه به شكل حماسی، سبب ورود فرمی نوین در این عرصه شد كه در آن نوحه‌خوانان آهنگی مهیج و برانگیزاننده با هدف ایجاد شور در بین رزمندگان اجرا می‌كردند؛ به گونه‌ای كه حتی كاركرد سینه زدن در این مراسم نیز با آنچه قبل‌تر مشاهده شده بود، متفاوت بود و سینه‌زنان كه عمدتا متشكل از رزمندگان و سربازان بودند به واسطه این كار
سر ضرب‌ها را حفظ كرده و نقش یك ساز كوبه‌ای را بازی می‌كردند. نمونه بارز این مدعا، نوحه «ای لشكر صاحب زمان» است كه ویژگی‌های یك اثر حماسی را به‌طور كامل دارا است. ورود مداحان و نوحه‌خوانان به عرصه و حضور آنها در پشت صحنه جبهه‌های جنگ به بهانه ترغیب، تشویق و تهییج رزمندگان باعث شد تا آثاری ماندگار در این حوزه تولید شده و نوحه‌خوانان سهم برابری با موسیقیدانان و هنرمندانی داشته باشند كه آثاری را با مضمون انقلابی در قالب دفاع مقدس تولید كرده‌اند. «صادق آهنگران»، «غلامرضا كویتی‌پور» و «حسین فخری» از مداحان پیشتاز در این حیطه بودند كه تاثیر حضورشان در كنار رزمندگان جنگ، در دوره هشت‌ساله دفاع مقدس غیر قابل انكار است. ماحصل این حضور و فعالیت در كنار رزمندگان تولید نوحه‌های ارزشمندی چون «ای لشكر صاحب زمان»، «سرزمین نینوا یادش بخیر»، «جاده و اسب مهیاست بیا تا برویم»، «یاران چه غریبانه»، «محمد نبودی ببینی شهر آزاد گشته» بود. شیوه اجرای این افراد به دلیل نزدیكی ملودی‌های اجرایی‌شان به مدایح و مناقب ائمه اطهار و همچنین اجرای نغماتی كه نیازی به همراهی با ساز ندارند، فراگیرتر بوده و از تاثیرگذاری بیشتری نزد عامه مردم برخوردار بود.
با این وجود و با وجود سپری شدن 38 سال از پایان جنگ تحمیلی، موسیقی دفاع مقدس شكل تازه‌ای به خود گرفته و آثار تولید شده در این حوزه بیشتر در قالب فیلم‌های دفاع مقدس نمایان شده است. در این سال‌ها نیز همچون گذشته هنرمندان و موسیقیدان، آثار ارزشمندی را در زمینه دفاع مقدس تولید كرده و سپس در قالب مجموعه‌های صوتی ارایه كرده‌اند. از «كانی‌مانگا»ی سیف‌الله داد و «آژانس شیشه‌ای» ابراهیم حاتمی كیا كه نام مجید انتظامی به عنوان آهنگساز در هر دو اثر با كوله‌باری از تجربه می‌درخشد، تا «ملكه» محمد‌علی باشه‌آهنگر كه حسین علیزاده آهنگسازی آن را بر عهده داشته و «ایستاده در غبار» محمدحسین مهدویان كه با موسیقی حبیب خزایی‌فر درخشان‌تر شده است. موارد بیان شده این مدعا را ثابت می‌كند كه هنرمندان در تمام ادوار تاریخ ایران، همراه مردم و در كنار آنها بوده و هستند و به‌وسیله ابزار موسیقی، زبان گویای جامعه خویش محسوب می‌شوند. این همراهی هیچگاه معطوف به زمان و موضوعی خاص نشده است؛ از حوادث دوران مشروطه تا به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی و از همراهی موسیقیدانان با مردم در اعتراضات سیاسی تا حضور در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل تا به انحای مختلف، هنر خویش را در قالب موسیقی دفاع مقدس یا موسیقی مذهبی یا موسیقی انقلابی ارایه كرده‌اند. ثمره این معیت و همراهی تولید و نشر آثاری ماندگار بوده است تا به عنوان میراثی برای آیندگان به یادگار بماند؛ میراثی چند صدساله از درد و رنج‌هایی كه همراه این مردم بوده است. از «خون جوانان وطن لاله دمیده» و «ای برادرها خبر چون می‌برید» تا «وقت است تا برگ سفر بر باره بندیم» تا «تفنگت را زمین بگذار».
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید