دانشنامه شميران در گفت و گو با سيدكاظم موسوی بجنوردی
1393/2/13 ۱۲:۱۱
زهرا حاج‌محمدی / سید کاظم موسوی بجنوردی، اداره یکی از معتبرترین نهادهای علمی کشور را برعهده دارد. او در فلسفه، کلام اسلامی و مسایل اجتماعی دنیای اسلام دستی قوی دارد و مقالات متعددی از وی در دایرةالمعارف‌ها و نشریات ایران به چاپ رسیده است.
زهرا حاج‌محمدی / سید کاظم موسوی بجنوردی، اداره یکی از معتبرترین نهادهای علمی کشور را برعهده دارد. او در فلسفه، کلام اسلامی و مسایل اجتماعی دنیای اسلام دستی قوی دارد و مقالات متعددی از وی در دایرةالمعارف‌ها و نشریات ایران به چاپ رسیده است.
مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی هم بنابر طرح‌ها و پیش‌بینی‌های بجنوردی علاوه بر تدوین دایرة‌‌المعارف‌های عمومی و تخصصی مربوط به ایران و اسلام، به تحقیق و تألیف آثار مستقلی مانند تاریخ اسلام، تاریخ ایران و دانشنامه شمیران هم اشتغال دارد. دانشنامه شمیران بهانه بود تا کم و کیف اولین دانشنامه شهری تخصصی را را در گفت و گو با پایگاه خبری شهر الکترونیک شرح دهد.
از دانشنامه شمیران به‌عنوان یک تجربه‌ی موفق یاد شده که اهمیت و کیفیت آن سبب شده به کل تهران تعمیم داده شود. از نگاه شما کدام ویژگی موجب این کیفیت شده است؟
برای پاسخ به این پرسش نخست باید توصیفی کوتاه از انگیزه تدوین دانشنامه شمیران ارایه دهم. یافته‌های باستانشناسی در تپه‌های قیطریه، دروس و بوستان پنجم پاسداران مؤید آن است که دامنه‌ها و اراضی جنوبی کوه توچال در هزاره چهارم پیش از میلاد یعنی همزمان با پیدایش تمدن در چشمه‌علی ری، زیستگاه مردمانی بوده که به تازگی دست از شکار کشیده و در جستجوی محلهای مناسب برای کشاورزی بوده‌اند. شمیران در طول تاریخ حدفاصلی میان مردم ساکن طبرستان و دشت ری بوده و از اهمیت سوق‌الجیشی برخوردار بوده است. به همین دلیل از همان قدیم در این منطقه؛ دژها و قلعه‌هایی استوار و محکم وجود داشته که برای مردم ری نقش تدافعی دربرابر تهاجمات حکام طبرستان را داشته است.
علاوه بر نقش تدافعی شمیران که بخشی از ناحیه تاریخی بوده که در منابع از آن با نام قصران بیرون یاد شده، این منطقه؛ ییلاقی برای ساکنان دشت ری به شمار می‌آمده. این موضوع را نوشته‌های ظهیرالدین نیشابوری در سلجوقنامه و راوندی در راحت‌الصدور تأیید می‌کند. به نوشته آنها، طغرل بیک سلجوقی در سده پنجم هجری قمری؛ اقامتگاهی ییلاقی در تجریش داشته و در همین اقامتگاه هم درگذشته است.
با پایتخت شدن تهران در 1200ق توسط آقامحمدخان قاجار، بر اهمیت شمیران افزوده شد. در دوره‌ی فتحعلیشاه قاجار هم با شکل‌گیری دربار و تشکیلات دولتی در تهران و گسترش آن و اقامت نمایندگان دیگر کشورها در تهران، روستاهای خوش آب و هوای شمیران به اقامتگاه تابستانی درباریان و اشراف تهران بدل شدند. با افزایش جمعیت تهران در عهد ناصری، مردم عادی هم به پیروی از درباریان و اشراف برای فرار از گرمای طاقت‌فرسای تابستان‌های تهران به روستاهای شمیران می‌آمدند و به فراخور حال خود اقامتگاهی به‌صورت اجاره یا خرید برای خود دست و پا می‌کردند.
این وضعیت کماکان ادامه داشت تا اینکه در دهه‌ی 1340ش با گسترش کالبدی شهر تهران که به یک انفجار بیشتر شبیه بود، روستاهای خوش آب و هوای شمیران یکی بعداز دیگری در تهران مستحیل شدند و به مرور به محلهای از محله‌های کلان شهر تهران بدل شدند.
با تغییر بافت جمعیتی در شمیران هم کم‌کم این منطقه از هویت گذشته خود که هویتی مستقل از تهران بود، فاصله گرفت. تا حدی که امروزه کمتر نشانی از آن هویت باقی مانده است. ثبت هویت مستقل اما درحال فراموشی شمیران، بزرگترین انگیزه مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی از تدوین دانشنامه شمیران بود.
برای انجام این کار؛ چه جنبه‌هایی از شمیران مورد توجه و بررسی قرار گرفت و مدخل‌ها در چه موضوعاتی تدوین شدند؟
بسیاری از جنبه‌های حیات فرهنگی و اجتماعی شهرهای مختلف در منابع مکتوب ثبت نشده‌اند و بیم آن هست که نسل‌های بعدی، بعضی از این جنبه‌های حیات فرهنگی شهرهایی که در آن ساکن هستند را به دست فراموشی بسپارند. درصورت گزینش درست مداخل مربوط به این جنبه‌ها و تألیف آنها براساس مصاحبه با کهنسالان یا مشاهده و تحقیقات میدانی، می‌توان جنبه‌های مختلفی از حیات اجتماعی درحال فراموشی این شهرها را برای نسل‌های آینده ثبت کرد.
این منطقه اول توسط کارشناسان این مرکز از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفت و حدود 2 هزار مدخل برای تدوین دانشنامه شمیران گزینش شد که شامل جغرافیای طبیعی و انسانی، شخصیت‌ها، رویدادها، ابنیه و آثار تاریخی، محلات، مراکز فرهنگی و امثال آن بود. برای هرکدام از این مداخل نیز مقاله‌ای مستقل در دست تألیف است.
آیا از همان آغاز هم شکل کار به‌صورت دانشنامه طراحی شد یا احتمال آن می‌رفت که اطلاعات در قالب دیگری تدوین شود؟
این دانشنامه که از لحاظ تخصصی بودن، نخستین اثر مکتوب با چنین وسعتی است که تاکنون برای یکی از مراکز جمعیتی ایران در حال تدوین است، از همان ابتدای کار همین قالب را داشت اما تصمیمی برای تعمیم این دانشنامه به تهران وجود نداشت. اما با پیشرفت کار و با تشویق‌های تهران‌شناسان و شهرداری تهران که از انجام چنین کاری در این مرکز آگاه شده بودند، بر آن شدیم تا دانشنامه شمیران را به دیگر نواحی کلانشهر تهران نیز تعمیم دهیم. به این ترتیب دانشنامه شمیران به دانشنامه بزرگ تهران بدل شد. اما برای دور نشدن از هدف اولیه خودمان که ثبت هویت درحال فراموشی شمیران بود، تصمیم گرفته شد؛ دانشنامه بزرگ تهران در 3 بخش مجزا از یکدیگر شامل شمیران، تهران و ری باشد.
عناوین هرکدام از این سه بخش مستقل از یکدیگر و به ترتیب حروف الفبا تدوین و پیش‌بینی می‌شود بخش نخست دانشنامه که به عناوین شمیران اختصاص دارد؛ در 2 جلد دراختیار تهران‌شناسان و علاقمندان قرار بگیرد.
نخستین دانشنامه درباره‌ی یکی از شهرهای ایران و الگوی به‌کار رفته در آن، چگونه می‌تواند برای تدوین دانشنامه‌های مشابه برای دیگر شهرها کارآمد باشد؟
به درستی دانشنامه بزرگ تهران؛ نخستین دانشنامه تخصصی دربارۀ یکی از شهرهای ایران است. کاری با این گستردگی برای نخستین بار در ایران و شاید در جهان اسلام باشد که درحال انجام است. انجام این کار حاصل نزدیک به 30 سال تجربه مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی است. این پشتوانه علمی سبب شده تا این مرکز در تدوین دانشنامه‌های تخصصی مانند دانشنامه بزرگ تهران، دانشنامۀ خلیج فارس، دانشنامه فرهنگ عامه مردم ایران، دانشنامه ایران و از همه مهمتر دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، توانایی‌های علمی و اجرائی لازم را به دست آورد. این تجربه‌ای گران‌بها و راه‌گشاست که می‌تواند دراختیار دیگر مراکزی که کارهائی از این دست را انجام می‌دهند، قرار بگیرد.
باتوجه به درهم تنیدگی منطقه شمیرانات با تهران و ری، آیا گذشته تاریخی، سیاسی و مذهبی این مناطق به ویژه ری؛ موجب شد دانشنامه‌ی شمیرانات در دستور کار قرار گیرد؟
این درهم تنیدگی تنها دلیل نیست که دانشنامه‌ی بزرگ تهران در چندین مجله منتشر شود، بلکه گستردگی موضوعات مربوط به تهران به‌عنوان پایتخت سیاسی 200 ساله ایران مهمترین دلیل این گستردگی است.
تهیه این دانشنامه‌ها قدمی برای حفظ شاخص‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و تاریخی هر منطقه است. بعضی شهرها مانند مشهد، تبریز، اصفهان و شیراز که از شاخص‌های متعددی برخوردارند هم با این مقیاس ظرفیت داشتن دانشنامه را دارند، مرکز آیا برای دیگر شهرها هم برنامه‌ای در دست دارد؟
اصولاً کار دانشنامه‌نویسی، کاری پر هزینه و زمان بر است. به انجام رسیدن دانشنامه بزرگ تهران با همه مشکلات و معضلات خود می‌تواند تجربه گران‌بهایی برای تدوین دانشنامه‌هائی برای دیگر شهرهای ایران باشد. که اگر بودجه‌ی لازم برای تدوین دانشنامه‌های دیگر شهرها فراهم شود، این مرکز توانایی به انجام رساندن آن را دارد.
دانشنامه‌ها چگونه می‌توانند در روزگاری که جریان تحولات شتابزده؛ هویت اصیل مناطق و شهرها را دستخوش خود قرار داده، بافت‌های سنتی و قدیمی درحال از دست رفتن هستند، داشته‌های فرهنگی و تاریخی به فراموشی سپرده می‌شوند و تقسیمات جدید شهر و استان؛ محدوده‌ی مناطق قدیمی را دستخوش قرار می‌دهد، هویت‌یاب مناطق مختلف باشند؟
یکی از اهداف تألیف دانشنامه برای شهرها یا مراکز جمعیتی، ثبت هویت درحال تغییر آنهاست. بسیاری از جنبه‌های حیات فرهنگی و اجتماعی شهرهای مختلف در منابع مکتوب ثبت نشده‌اند و بیم آن هست که نسل‌های بعدی، بعضی از این جنبه‌های حیات فرهنگی شهرهایی که در آن ساکن هستند را به دست فراموشی بسپارند. درصورت گزینش درست مداخل مربوط به این جنبه‌ها و تألیف آنها براساس مصاحبه با کهنسالان یا مشاهده و تحقیقات میدانی، می‌توان جنبه‌های مختلفی از حیات اجتماعی درحال فراموشی این شهرها را برای نسل‌های آینده ثبت کرد. برای نمونه در منطقه شمیران بسیاری از مکان‌ها نام‌هایی دارند که ساکنان آن از سبب نامگذاری آن بی‌خبرند. اما در مصاحبه با کهنسالان شمیران توانستیم سبب نامگذاری بسیاری از این اماکن را بیابیم.
یکی از معضلات شهرسازی و معماری ایران؛ نبود اسناد مکتوب است. از برخی از آثار موجود در بسیاری از نقاط فقط اسمی باقی است، شما چه اندازه با این مشکل روبرو بودید؟
نبود اسناد مکتوب مشکلی اساسی بر سر تدوین دانشنامه‌هایی از این دست است. بالطبع دانشنامه بزرگ تهران که جنبه‌های مختلفی از حیات سیاسی ـ فرهنگی و اجتماعی این شهر را دربرمی‌گیرد با مشکلات پرشماری روبروست. از این‌رو محققان این مرکز که سعی می‌شود از میان افراد متخصص انتخاب شوند؛ با تحقیقات میدانی اطلاعات لازم را برای هر یک از مداخلی که فاقد منابع مکتوب هستند، جمع‌آوری کرده و پس از اطمینان از صحت و سقم مطالب گردآوری شده آن‌را در قالب مقاله‌ای ثبت کنند. این کار می‌تواند دانشنامه بزرگ تهران را به مرجعی موثق برای محققان بدل کند.
نقش شوراهای شهر، شهرداری‌ها و شورایاران در دسترسی به اسناد چگونه است و آیا این نهادهای شهری، از سطح دسترسی قابل قبولی به اسناد و اطلاعات برخوردارند؟
شمار قابل توجهی از مداخل دانشنامه تهران مربوط به محله‌ها و تأسیسات شهری است. به همین دلیل نقش شورای اسلامی شهر و شهرداری تهران در به انجام رسیدن این دانشنامه بسیار مؤثر است. این کار بدون همکاری این دو نهاد به ثمر نخواهد رسید.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.