زرین دشت

زَرّینْ‌دَشْت، شهرستانی در جنوب شرقی استان فارس. این شهرستان از شمال و شرق به شهرستان داراب، از شمال غربی به شهرستان جهرم، و از جنوب و جنوب غربی به شهرستان لار محدود است ( اطلس ... ، 145). شهرستان زرین‌دشت بـا مساحت 626‘4 کمـ2، 8٪ از خـا‌ک استـان و 1٪ از خـاک کشور را شامـل می‌شود. 62٪ از این منطقه، کوهستانی و تپه‌ماهور، و مابقی آن، سرزمینهای هموار و پست است («شهرستان ... »، بش‍‌ ). 
شهرستان زرین‌دشت به مرکزیت حاجی‌آباد، برپایۀ قانون تقسیمات کشوری، در 1395 ش/ 2016 م، شامل دو بخش مرکزی و دشت ‌ایزدخواست، 5 دهستان و 3 شهر حاجی‌آباد، دبیران و شهرپیر بوده است («تقسیمات ... »، بش‍‌ ). دشت ایزدخواست (یزدخواست) به وسعت 399‘1 کمـ2 (30٪ کل شهرستان) در جنوب زرین‌دشت، از مهم‌ترین دشتهای این شهرستان است که به‌وسیلۀ رودخانۀ فصلی اَنگبینه تغذیه می‌شود، که از بلندیهای شمال جهرم و آبگرم سرچشمه می‌گیرد، و دریاچۀ فصلی مُغیلی، به وسعت 400 هکتار را در جنوب شهر دبیران تشکیل می‌دهد (نک‍ : رهبر، 685-687). همچنین روانابهای سطحی، دریاچۀ فصلی دیگری در غرب این دشت، در جنوب شهرپیر به وجود می‌آورد (نیک‌اقبال، 48). مرتفع‌ترین کوه این شهرستان، کوه بن‌دشت به ارتفاع 932‘2 متر، در بخش زاگرس جنوبی، در جنوب شهرستان جا دارد ( اطلس، 49).
شهرستان زرین‌دشت از نظر اقلیمی در منطقۀ گرم و خشک و کم‌بارش قرار دارد؛ میانگین بارش سالانۀ آن به حدود 230 میلی‌متر می‌رسد که بیشتر در ماههای دی و بهمن می‌بارد. میانگین درجۀ حرارت ‌این شهرستان، °7/ 22 سانتی‌گراد و بیشترین دما، °7/ 47 سانتی‌گراد در مردادماه و کمترین دمـا، °8/ 3 سانتی‌گراد در دی‌‌ماه است. بُقعه‌سیاه، بَنگال و جَنگ‌شور از رودهایی‌اند که در محدودۀ شهرستان زرین‌دشت جریان دارند ( فرهنگ جغرافیایی رودها ... ،4/ 201، 202، 203).
این شهرستان در سرشماری رسمی سال 1395 ش، دارای 199‘ 73 تن جمعیت بوده است («درگاه ... »، بش‍‌ ). مرکز این شهرستان، شهر حاجی‌آباد، در ´28°21 عرض شمالی و ´25°54 طول شرقی، در ارتفاع 030‘1 متری از سطح دریا جا دارد (پاپلی، 196). حاجی‌آباد مرکز شهرستان، در سرشماری رسمی سال 1395 ش، دارای 675‘21 تن جمعیت بوده است («درگاه»، بش‍‌ ).
دام‌پروری و کشاورزی در زرین‌دشت رونق مناسبی دارد، اما این شهرستان از‌لحاظ صنعتی توسعه نیافته است. کشاورزی در این شهرستان بیشتر دیم‌کاری، و عمدۀ محصول آن، جو است که بیشتر در کشتزارهای دشت ایزدخواست کشت می‌شود («شهرستان»، همانجا). خرما مهم‌ترین محصول این منطقه است که بیشتر در نخلستانهای دهستان خسویه و شهر حاجی‌آباد به عمل می‌آید (همانجا؛ آزما، 56). قطب کشاورزی این شهرستان، دشتهای حاصلخیز دبیران است که محصولات عمدۀ آن گندم، جو، ذرت، هندوانه و پنبه است. شماری از مردم زرین‌دشت به کار در کشورهای عربی حاشیۀ جنوبی خلیج فارس اشتغال دارند (همانجاها).
شهرستان زرین‌دشت در دهۀ 70 13 ش/ 1990 م، ازلحاظ راههای ارتباطی توسعه یافت و از بن‌بست ارتباطی خارج شد. راه آسفالتۀ دبیران به جهرم، نیز ساخت تونل گردنۀ بزن در جنوب دبیران برای اتصال به شهرستان لار، همچنین جاده‌های دبیران به فسا و حاجی‌آباد به لار، این شهرستان را در وضعیت ارتباطی مناسبی قرار داده است («شهرستان»، همانجا؛ «با بهره‌برداری ... »، بش‍‌ ).
بیشتر جمعیت این شهرستان را مردمی از ایلهای بهارلو و قشقایی، و برخی از طوایف عرب تشکیل می‌دهد. بهارلوهای استان فارس تا دهۀ 1320 ش کوچ‌رو بودند و برای ییلاق به نواحی رامجرد و مرودشت در شمال شیراز، و برای قشلاق به حوالی داراب و دشت ایزدخواست و حاجی‌آباد کوچ می‌کردند (فسایی، 2/ 1577)؛ اما از جنگ جهانی دوم (1939-1945 م) به این سو، آنان در دهستانهای قریةالخیر و فسارود در شهرستان داراب، و در دهستان خسویه در شهرستان زرین‌دشت یک‌جانشین شدند ( فرهنگ جغرافیایی ایران ... ، 7/ 88، 165، 171). قشقاییهای ساکن در شهرستان از تیره‌های دره‌شوری و اصلانی‌اند (فسایی، همانجا). همچنین، گروهی از عرب‌تباران در منطقۀ دبیران ساکن‌اند که مانند دیگر عرب‌تباران استان فارس، در زمان خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس، از شبه‌جزیرۀ عربستان به این منطقه کوچ کرده‌اند. عرب‌تباران زرین‌دشت بیشتر از تیره‌های شیری و بَهلولی‌اند. 
زبان بیشتر مردم شهرستان، فارسی است؛ اما حدود نیمی از مردم شهر دبیران عرب‌زبان‌اند؛ همچنین، در روستاهای دروا و گلوگاه مردم به زبـان ترکی بـا گویش قشقـایی گفت‌وگو می‌کننـد (نک‍ : سعیدیان، 25؛ «استانداری»، بش‍‌ ).
شهرستان زرین‌دشت ازلحاظ وجود آثار تاریخی نیز اهمیت دارد. این آثار که شمار آنها به بیش از 20 اثر و محوطۀ تاریخی می‌رسد، دربرگیرندۀ آثاری از هزارۀ چهارم ق‌م تا دورۀ اسلامی است. دراین‌میان، مهم‌ترین محوطۀ تاریخی، «تل سفیدک» حاجی‌آباد، در 1357 ش/ 1978 م برای نخستین‌بار حفاری، و بنایی ساسانی با گچ‌بریهای بسیار زیبا و مجسمه‌ای گچی در آن شناسایی شد. این مجسمه که در شمار زیباترین اثر گچی‌ کشف‌شده از روزگار ساسانیان به شمار می‌رود، در موزۀ پارس شیراز نگهداری می‌شود. در دومین فصل حفاری در این تپه در سالهای 1377- 1378 ش/ 1998- 1999 م، بقایای یک چهارطاقی با جزئیات داخلی آن شناسایی شد. در منطقۀ چاه‌سبز نیز یک فصل حفاری در 76 13 ش صورت گرفت و طی آن، میل نقاره‌خانه و یک چهارطاقی و یک بنای چهارستونی کشف شد (همانجا؛ «زرین‌دشت»، بش‍ ؛ مشکوٰتی، 241؛ «زیباترین ... »، بش‍‌ ). 
دیگر اثر تاریخی مهم این شهرستان، قلعۀ مَزایجان یا قلعۀ خداآفرین است که تاریخ دقیق ساخت آن به‌درستی معلوم نیست. این قلعه در بالای کوهی در کنار روستای مزایجان جا دارد و برای رسیدن به آن، می‌باید از راه باریک سخت‌گذری به پهنای یک نفر عبور کرد. در این قلعه، آثاری از برج، آب‌انبار، انبار آذوقه و غار (اشکفت) به جا مانده است (آزما، 85). در میان صخره‌‌‌های بلندِ کوهی که این قلعه بر فراز آن ساخته شده است، عارضه‌ای طبیعی به شکل طاقچه وجود دارد که در گویش محلی به آن «رَگِ مزایجان» می‌گویند. به گفتۀ مردم بومی، این محل، جایی برای اعدام محکومان به مرگ بوده است؛ محکومان را با بند از بالای کوه به این رگ یا طاقچه می‌فرستادند و هیچ راهی برای فرار از هیچ سویی وجود نداشت (همانجا). این قلعه مسکن و مأوای یاغیان، راهزنان و اشرار بود، تا اینکه قوام‌الملک، والی فـارس (حک‍ 1257-1267 ق/ 1841- 1851 م)، سپاهی فراهم آورد و به فرماندهی میرزا حسین خان معتمد، قلعه را تصرف کرد (فرصت، 416؛ آزما، همانجا). 
از دیگر آثار تاریخی این شهرستان، آب‌انبار یا استخری به نام «برکۀ سفید» در روستای مزایجان است که در 1265 ق، به سفارش شخصی به نام آقا محمد و به دست حسن شیرازی ساخته شد. این اثر 14 متر ژرفا و حدود 20 متر قطر و محیطی حدود 68 متر دارد (همو، 86).

پیشینۀ تاریخی

در سده‌های 5- 8 ق/ 11-14 م، بخشهای وسیعی از این شهرستان، مانند دیگر مناطق جنوب شرقی استان فارس، در قلمرو خاندان شبانکاره به پایتختی شهر ایج/ ایگ قرار داشت (شبانکاره‌ای، 152، 155، 156، 160؛ زامباور، 351-352). در سدۀ 10 ق/ 16 م، از زمان حکومت شاه کیخسرو، از فرمانروایان محلی لارستان ــ که تبـار خود را بـه گرگینِ میلاد، از پهلوانـان تاریخ حماسی ایران، می‌رساندند ــ بخشهای وسیعی از جنـوب و جنوب شرقی این شهرستان، همچون مزایجان و حاجی‌آباد، زیر فرمان خاندان گرگین بود؛ تا اینکه در 1011 ق/ 1602 م، در زمان حکومت میرزا علاءالملک معروف به شاه ابراهیم خان، واپسین حاکم گرگینی لارستان، الله‌وردی‌ خان، والی فارس، به دستور شاه عباس اول صفوی، با غلبۀ نظامی به حکومت این خاندان پایان داد (فسایی، 2/ 1506؛ فرصت، همانجا).
در دورۀ قاجار، نواحی ایزدخواست و حاجی‌آباد بخشی از بلوک لارستان، و نواحی دوبران/ دبیران و خسویه بخشی از بلوک داراب به شمار می‌رفته‌اند (‌فسایی، 2/ 1523، 1641، 1643، 1651، 1654). به‌سبب پیوستگیهای تاریخی و فرهنگی منطقه‌ای که امروزه شهرستان زرین‌دشت خوانده می‌شود با بلوک لار، مردم این منطقه، در زمان جنبش مشروطه، حضوری فعال در انجمن انصار به رهبری آیت‌الله سید عبدالحسین لاری (1264-1342 ق/ 1848-1924 م) داشتند («استانداری»، بش‍ ).
پس از آنکه بخش داراب در 1337 ش/ 1958 م از شهرستان فسا جدا، و به شهرستـان داراب تبدیل شد، روستاهای ایزدخواسـت و حاجی‌آباد نیز از شهرستان لار جدا، و به شهرستان داراب ضمیمه شدند (فراهی، 48). در 1369 ش/ 1990 م، نواحی جنوب شرقی شهرستان داراب به مرکزیت حاجی‌آباد به بخش بدل شد. در 13‌71 ش، دهستان دشت‌خاک به دهستان دبیران، و دهستان حاجی‌آباد به دهستان زیرآب تغییر نام دادند (همو، 110)؛ سپس در 13‌79 ش/ 2000 م، بخش حاجی‌آباد از شهرستان داراب جدا، و به شهرستان زرین‌دشت به مرکزیت شهر حاجی‌آباد منضم شد («تصویب‌نامه ... »، بش‍‌ ).

مآخذ

آزما، حسین، شهر من داراب، شیراز، 1370 ش؛ «استانداری فارس»، فارس (نک‍ : مل‍‌ )؛ اطلس گیتاشنـاسی استانهای ایـران، به کوشش سعید بختیـاری، تهـران، 1393 ش؛ «با بهره‌برداری از تونل بزن، گردنۀ پرپیچ‌وخم بزن در جادۀ لار ـ جهـرم حذف می‌شود»، کیهـان، تهران، 1385 ش، شم‍ 596‘18؛ پاپلی یزدی، محمدحسیـن، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367 ش؛ «تصویب‌نامۀ هیئت‌وزیران»، وزارت کشور، شم‍ 562‘59/ ت237‘ 23، تهران، 1379 ش؛ «تقسیمات کشوری»، آمار1 (نک‍ : مل‍‌ )؛ «درگاه ملی آمار»، آمار2 (نک‍ : مل‍‌ )؛ رهبر، غلامرضا و آهنگ کوثر، «استفادۀ بهینه از سیلاب رودخانۀ انگبینه در دشت ایزدخواست داراب فارس»، چهارمین سمینار مهندسی رودخانه، دانشگاه شهید چمران، اهواز، 1375 ش؛ زامباور، معجم الانساب، ترجمۀ زکی محمد حسن و حسن احمد محمود، قاهره، 1951 م؛ «زرین‌دشت»، تبیان (نک‍ : مل‍ )؛ «زیباترین اثر گچی دورۀ ساسانیان شناسایی شد»، همشهری، تهران، 1378 ش، شم‍ 904‘1؛ سعیدیـان، عبدالحسین، دائرة‌المعـارف سرزمین و مردم ایران، تهران، 1360 ش؛ شبانکاره‌ای، محمد، مجمع الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363 ش؛ «شهرستان زرین‌دشت»، ادارۀ کل منابع طبیعی و آبخیزداری استـان فارس (نک‍ : مل‍‌ )؛ فراهی، محتـرم، سیر تحول نقشـه و تقسیمات کشور ایران، تهران، 1377 ش؛ فرصت، محمد‌نصیر، آثار عجم، تهران، 1362 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330 ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1384 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1345 ش؛ نیک‌اقبال، محبوبه، پهنه‌بندی خطر بیابا‌‌ن‌زایی در دشت ایزدخواست، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکدۀ علوم انسانی، تهران، 1384 ش؛ نیز:

Amar1, www. amar. org. ir/ Default. aspx? tabid = 666 (acc. Sep. 2017); Amar2, www. amar. org.ir/ Default.aspx? tabid=2741(acc. Aug. 2017); Fars, www.fars.ir/ portal/ show.aspx?1n=fa&page=824; Fars.frw, www. fars. frw. org.ir/ index.php? option=com-content & task = view&id= 818 Itemid = 37; Tebyan, www. tebyan. net / Social / SevenContinents / TouringIran/ CastlesTowersFireTemples/ 2004/ 10/ 25/ 8962.html.
هادی ویسی